• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

شق القمر

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


‌
مقالات مرتبط: انشقاق قمر (مفردات‌قرآن).

معجزه شکافته شدن ماه، توسط پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) را انشقاق قمر می‌نامند.

فهرست مندرجات

۱ - معنای لغوی انشقاق و قمر
۲ - تقاضای کافران از پیامبر
       ۲.۱ - عکس العمل پیامبر
۳ - سندیت حدیث
۴ - نظر مفسرین
۵ - آیه انشقاق قمر
۶ - مخالفان دلالت آیه بر شق القمر
۷ - پاسخ به منکرین
۸ - استدلال دیگر مخالفان
۹ - پاسخ این استدلال
۱۰ - اشکال دیگر مخالفان
۱۱ - پاسخ این اشکال
۱۲ - استدلال مخالفان به سخن ابن یمان
۱۳ - پاسخ به سخن ابن یمان
۱۴ - بررسی حادثه
       ۱۴.۱ - محور اول
              ۱۴.۱.۱ - اشکال اولی
                     ۱۴.۱.۱.۱ - جواب
              ۱۴.۱.۲ - اشکال دوم
                     ۱۴.۱.۲.۱ - جواب
              ۱۴.۱.۳ - اشکال سوم
                     ۱۴.۱.۳.۱ - جواب
       ۱۴.۲ - محور دوم
       ۱۴.۳ - محور سوم
۱۵ - اخبار واقعه شق القمر
       ۱۵.۱ - روایت شیخ صدوق
       ۱۵.۲ - روایت شیخ مفید
       ۱۵.۳ - روایت احمد بن محمد
       ۱۵.۴ - روایت انس بن مالک
       ۱۵.۵ - روایت عبداللّه بن عباس
       ۱۵.۶ - روایت عبداللّه بن مسعود
۱۶ - مکان وقوع معجزه
۱۷ - زمان وقوع شق القمر
۱۸ - بیان کیفیت وقوع در روایات
۱۹ - درخواست کنندگان معجزه
۲۰ - وضعیت سندی روایات
۲۱ - اجماع بر وقوع شق القمر
۲۲ - فهرست منابع
۲۳ - پانویس
۲۴ - منبع

انشقاق از ماده «شقق» به معنای شکافته شدن می‌باشد.
[۱] العین، جوهری، ذیل واژه.
[۲] تهذیب اللغة، ذیل واژه.
[۳] معجم مقاییس اللغة، ابن فارس، ذیل واژه، ابوالحسین احمد، ۳۹۵ق، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۰۴ق.
[۴] المفردات فی غریب القرآن (مفردات الفاظ قرآن)، راغب اصفهانی، ذیل واژه، حسین بن محمد، ۵۰۲، تحقیق صفوان عدنان داودی، دارالعلم الدار الشامیة، دمشق بیروت، ۱۴۱۲ق.    
و قمر همان ماه کره زمین است.

با اینکه خانه، خانه خدا بود و مهمانان، همه بندگان او، ولی تنها چیزی که یافت نمی‌شد، راه و رسم سپاس و تشکر از میزبان بود. در بین آن همه ظلمت و تاریکی و شرک و بت پرستی تنها او، محور توحید و یکتاپرستی بود که از خدا خانه پرتو گرفت و چون ماه به خانه اش روشنایی می‌بخشید. روز به روز بر تعداد پیروانش افزوده می‌شد و منطق قوی و کلام دلرباش همگان را شیفته خود کرده بود.
بعد از گذشت چندین سال و بعد از ارائه بسیاری از نشانه‌های رسالت، یکی از بزرگترین این نشانه‌ها جلوه گر شد.
آری: یکی از روزها که رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با پیروان خود به طرف مسجدالحرام در حرکت بود. دشمنان او که وجودش را مانع سیطره بی چون و چرای خود بر طبقه مستضعف جامعه می‌دانستند، تقاضایی کردند. درخواست آنان چیزی بود که امیدوار بودند، پیغمبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نتواند اجابت کند و در بین همه رسوا شود ولی به خواست خداوند نتیجه کار برعکس انتظار آن‌ها شد و با اینکه با وجود معجزه بزرگ و جاودان پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) یعنی قرآن مجید، حجت بر همگان تمام شده بود، اما باز هم رسالت جهانی او نیازمند تقویت بود. لذا معجزه‌ای دیگر نمایان شد. آنان گفتند:
«اگر راست می‌گویی و پیغمبر خدا هستی ماه را به دو نیم تقسیم کن. نیمی را در راستای کوه صفا و نیمی را در راستای کوه مروه قرار بده».

۲.۱ - عکس العمل پیامبر

همه حاضران در فکر فرو رفتند و منتظر ماندند تا پایان کار را ببینند. پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به همراه پیروان خود طواف خانه معشوق را به جای آورد و به درگاه او، به نماز و استغاثه ایستاد. سپس مثل همیشه رو به حضرت امیر (علیه‌السّلام) نمود و فرمود: علی جان! برخیز و کنار کوه صفا بایست و هروله کنان به طرف کوه مروه برو و با صدای بلند این اذکار را بگو:
«بارخدایا! (ای) صاحب کعبه و مکه و زمزم و مقام و‌ای فرستنده پیامبر مکی! به ماه اجازه بده که به دو نیم تقسیم شود، نیمی بر سر کوه صفا و نیمی بر سر کوه مروه قرار گیرد،(ای) که ندای نهان و آشکار ما را شنیدی و به همه چیز عالم و آگاهی».
سران شرک، طبق عادت همیشگی مشغول مسخره کردن شدند. ولی هنوز دعای حضرت علی (علیه‌السّلام) تمام نشده بود، که آسمان و زمین به حدی به تکاپو افتاد که گویا نزدیک بود آسمان بر زمین بیافتد. ترس تمام وجود مردم را فرا گرفته بود و با نگرانی ناظر و شاهد این واقعه بزرگ بودند. ناگهان با اشاره انگشت پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، ماه به دو نیم شده نیمی سر کوه صفا و نیمی بر سر کوه مروه قرار گرفت و تمامی شهر مکه را منور ساخت. مؤمنان فریاد زدند و تکبیرگویان، ایمان خود را به خدا و پیغمبرش اظهار داشتند. اما سران کفر باز هم با تمسک به حربۀ اتهام سحر و جادو، عناد و لجاجت غیرمنطقی خود را برملا ساختند. (کل داستان برگرفته از کتاب شرح الحق وازهاق الباطل، )
[۵] مرعشی نجفی، سید شهاب الدین، شرح احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج۳۱، ص۴۱۸.


بسیاری از علما نسبت به این حادث ادعای اجماع (اجماع یعنی اتفاق نظر علما در حدی که کشف از نظر معصوم (علیه‌السّلام) نماید)
[۶] طبرسی، فضل بن حسن، تحقیق لجنة من العلماء و المحققین الاحصایین، ص۳۱۰.
یا تواتر (تواتر در روایات یعنی روایات در حدی باشد که احتمال تبانی بر کذب یا خطا و لغزش منتفی باشد. از جمله کسانی که مدعی تواتر است: سید شریف در شرح المواقف و ابن السبکی در شرح المختصر به نقل از کتاب زیر است: الآلوسی، سید محمود، تفسیر روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم والسبع المثانی،)
[۷] الآلوسی، سید محمود، تفسیر روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم والسبع المثانی، مصحح محمد احمد الامد و عمرعبد السلام السلامی، ج۲۷، ص۱۰۵.
روایات و یا حداقل استناضه (خبر مستفیض یک قسم از خبر واحد است که تعداد آن از سه نفر به بالا باشد و کمتر از حد تواتر باشد. علامه طباطبایی مدعی استفاضه این خبر است.)
[۸] طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۹، ص۶۰.    
نموده‌اند. زمان وقوع آن هم مسلما قبل از هجرت و در مکه بوده است هر چند نسبت به اینکه در ابتدای رسالت بوده یا نزدیک هجرت اختلاف است.
[۹] مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۲۳، ص۱۸.    

این حدیث با اندکی اختلاف، در کتب مختلف شیعه و سنی آمده است. در کتاب‌های شیعه، با اسناد مختلف در امالی شیخ طوسی
[۱۰] طوسی، محمد بن حسن، الامالی، ص۳۴۱.    
رحمة‌الله‌علیه ، تفسیر قمی رحمة‌الله‌علیه ،
[۱۱] قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، تصحیح سید طیب موسوی جزایری، ج۲، ص۳۴۱.    
تفسیر تبیان
[۱۲] طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، مصحح احمد حبیب قصیر العاملی، ج۹، ص۴۴۳.    
و تفسیر کبیر منهج الصادقین
[۱۳] کاشانی، فتح الله، تفسیر کبیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین، پاورقی میرزا ابوالحسن شعرانی، ج۹، ص۹۸.
و... و در کتب اهل سنت با اسناد مختلف در تفسیر در المنثور،
[۱۴] سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی التفسیر بالماثور، مصصح شیخ نجدت نجیب، ج۷، ص۵۱۰.
تفسیر کشاف،
[۱۵] الزمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقایق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التاویل، ج۴، ص۴۳۱.    
تفسیر طبری،
[۱۶] الطبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج۲۲، ص۱۰۴.    
و... مطرح شده است.

علمای تفسیر هم دو آیۀ اول سوره قمر یعنی:
«وانشق القمر وان یروا آیة یعرضوا ویقولوا سحر مستمر» (قمر/۱و۲)
[۱۷] قمر/سوره۵۴، آیه۱.    
[۱۸] قمر/سوره۵۴، آیه۲.    

« قیامت نزدیک شد و ماه از هم شکافت و هرگاه نشانه و معجزه‌ای را ببینند، روی گردانده و می‌گوید: این جادویی مستمر است»
را ناظر به این واقعه عظیم دانسته‌اند.

برای وقوع این حادثه به قرآن، روایات و اجماع استدلال شده است. آیه‌ای که در این مسئله به آن استناد شده، عبارت است از: (اقتَرَبَتِ السّاعَةُ وَانشَقَّ الْقَمر)
[۱۹] قمر/سوره۵۴، آیه۱.    
:هنگام قیامت بسیار نزدیک شد و ماه شکاف برداشت.
آیات بعد به ویژه آیه دوم متناسب با آیه اول و در سیاق آن است و اگر سخن از معجزه نباشد هیچ تناسبی با نسبت سحر به پیامبر در آیه دوم ندارد: (وَإِنْ یَرَوا آیةً یُعْرِضُوا وَیَقُولوا سِحرٌ مُسْتَمِر)
[۲۰] قمر/سوره۵۴، آیه۲.    
هماهنگ با آیه سوم نیست که خبر از تکذیب آن‌ها می‌دهد: (وَکَذَّبُوا وَاتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ وَکلُّ أَمْر مُسْتَقِرٌّ)
[۲۱] قمر/سوره۵۴، آیه۳.    
[۲۲] تفسیر نمونه للمکارم، مکارم شیرازی، ج۲۳، ص۱۲، ناصر، با همکاری دیگران، دار الکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۷۴ش.    
و آیه چهارم برای امری که واقع نشده، گفته نمی‌شود: (وَلَقَدْ جاءَهُمْ مِنَ الأنْباءِ ما فیهِ مُزْدَجَرٌ).
[۲۳] قمر/سوره۵۴، آیه۴.    


از «حسن بصری»، «عطاء» و «بلخی» به عنوان مخالفان دلالت آیه بر وقوع شق القمر یاد شده است که گفته‌اند انشقاق قمر در آینده اتفاق خواهد افتاد.
[۲۴] مجمع البیان فی تفسیر القرآن، طبرسی، ج۹، ص۳۱۰، امین الاسلام ابوعلی فضل بن حسن بن فضل، ۵۴۸ق، انتشارات ناصرخسرو، تهران ۱۳۷۲ش.    
حسن بصری گفته است که پس از نفخه ثانیه، قمر مُنشق خواهد شد..
[۲۵] النکت والعیون تفسیر الماوردی، الماوردی، ج۵، ص۴۰۹، ابوالحسن علی بن محمد بن حبیب، ۴۵۰ق، تعلیق السید بن عبد المقصود بن عبدالرحیم، مؤسسة الکتب العلمیه، دار الکتب العلمیه، بیروت.

«نظّام»،
[۲۶] تأویل مختلف الحدیث، الدینوری، ج۱، ص۲۱ـ ۲۰، ابن قتیبه، ۲۷۶ق، درالکتاب العربی، بیروت.
[۲۷] الفصول المختارة، ج۱، ص۲۰۸، علم الهدی، سید مرتضی، علی بن حسین، ۴۳۶ق یا شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، ۴۱۳ق، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، قم، ۱۴۱۳ق (جلد دوم از مجموعه مصنفات شیخ مفید).    
و برخی دیگر
[۲۸] تفسیر المراغی، مراغی، ج۹، ص۷۶، احمد بن مصطفی، ۱۳۷۱ق، داراحیاء التراث العربی، بیروت.
[۲۹] تفسیر الکاشف، مغنیه، ج۷، ص۱۸۹، محمد جواد، ۱۴۰۰ق، دار الکتب الإسلامیة، تهران، ۱۴۲۴ق.
[۳۰] تفسیر المنتخب، ذیل آیه
منکر وقوع شقّ القمر شده‌اند.

در پاسخ گفته شده است: قیامت روزی است که حقایق در آن ظاهر می‌شود و برای انکار یا سحر شمردن آن مجالی نخواهد بود.
[۳۱] مجمع البیان فی تفسیر القرآن، طبرسی، ج۹، ص۳۱۰، امین الاسلام ابوعلی فضل بن حسن بن فضل، ۵۴۸ق، انتشارات ناصرخسرو، تهران ۱۳۷۲ش.    
[۳۲] المواهب اللدنیّة بالمنح المحمدیة، احمد بن محمد، ج۲، ص۵۲۱، ۹۲۳ق، تحقیق صالح احمد الشامی، المکتب الاسلامی، بیروت، ۱۴۱۲ق.
[۳۳] المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، ج۱۹، ص۵۵، سید محمدحسین، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم۱۴۱۷ق.    
علاوه بر این، ظاهر آیه بر وقوع انشقاق در گذشته دلالت دارد چرا که با فعل ماضی «انشقَّ» بیان شده است.
مخالفان در نقد آن گفته‌اند: حوادثی که در آینده قطعاً اتفاق می‌افتد، در قرآن کریم با واژگان ماضی تعبیر می‌شود..
[۳۴] تفسیر غرائب القرآن ورغائب الفرقان، نیشابوری، نظام الدین حسن بن محمد، ج۶، ص۲۱۷، بعد از ۷۲۸ق، دار الکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۱۶ق.

پاسخ این است که استفاده از واژه دالّ بر گذشته در حادثه مربوط به آینده، مَجاز است و مجاز دانستن کلام هنگامی جایز می‌باشد که به صورت قطعی بدانیم حادثه مربوط به آینده است.

استدلال دیگر مخالفان این است که (وَانشَقَّ الْقَمَرُ) بعد از (اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ) آمده که بر وقوع انشقاق در قیامت دلالت دارد..
[۳۵] تفسیر الکاشف، مغنیه، ج۷، ص۱۸۹ـ ۱۹۰، محمد جواد، ۱۴۰۰ق، دار الکتب الإسلامیة، تهران، ۱۴۲۴ق.


پیش فرض این استدلال این است که قیامت نزدیک نشده، در حالی که اقتربت، مبالغه در قرب را می‌رساند
[۳۶] التبیان فی تفسیر القرآن، طوسی، ج۹، ص۴۴۲، شیخ الطائفه ابوجعفر محمد بن حسن، ۴۶۰ق، با مقدمه شیخ آغا بزرگ تهرانی و تحقیق احمد قصیر عاملی، دار احیاء التراث العربی، بیروت.    
[۳۷] المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، ابن عطیه اندلسی، ج۵، ص۲۱۱، عبدالحق بن غالب، ۵۴۱ق، تحقیق عبدالسلام عبدالشافی محمد، دارالکتب العلمیه، بیروت ۱۴۲۲ق.    
[۳۸] مجمع البیان فی تفسیر القرآن، طبرسی، ج۹، ص۲۸۱، امین الاسلام ابوعلی فضل بن حسن بن فضل، ۵۴۸ق، انتشارات ناصرخسرو، تهران ۱۳۷۲ش.    
[۳۹] شرح الشفاء، قاضی عیاض، ج۱، ص۵۸۴، ۵۴۴ق، شرح ملاعلی القاری، مؤسسه دارالعلوم لخدمة الکتاب الاسلامی، دمشق.
[۴۰] تفسیر غرائب القرآن ورغائب الفرقان، نیشابوری، ج۶، ص۲۱۷، نظام الدین حسن بن محمد، بعد از ۷۲۸ق، دار الکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۱۶ق.
[۴۱] نظم الدرر فی تناسب الآیات والسور، البقاعی، ذیل آیه، ابوالحسن ابراهیم بن عمر بن حسن، ۸۸۵ق، دایرة المعارف العثمانیة، حیدرآباد دکن هند، ۱۳۹۷ق.
[۴۲] المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، ج۱۹، ص۵۵، سید محمدحسین، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم۱۴۱۷ق.    
چرا که «اِفتَعلَ» معنا را برای مبالغه مهیّا می‌کند، در کتب لغت آمده است: والقدیر فعیل منه وهو للمبالغة والمقتدر مفتعل من اقتدر وهو أبلغ
[۴۳] النهایة فی غریب الحدیث والأثر، أبوالسعادات المبارک بن محمد الجزری، ۶۰۶ق، تحقیق طاهر أحمد الزاوی محمود محمد الطناحی، المکتبة العلمیة، بیروت ۱۳۹۹ق ۱۹۷۹م.
[۴۴] لسان العرب، ابن منظور، محمد بن مکرم، ۷۱۱ق، دارصادر، بیروت ۱۴۱۴ق.    
[۴۵] تاج العروس من جواهر القاموس، الزبیدی، مرتضی ابوالفیض، ۱۲۰۵ق، دارالهدی، ۱۴۰۹ق.
[۴۶] الخصائص، ابن جنی، ج۳، ص۲۶۴، ابوالفتح عثمان، ۳۹۲ق، تحقیق محمدعلی النجار، عالم الکتب، بیروت.
[۴۷] المفصل فی صنعة الاعراب، ج۱، ص۵۴.
[۴۸] مغنی اللبیب عن کتب الأعاریب، ابن هشام الأنصاری، ذیل بحث «اذ» ص ۱۱۹، جمال الدین أبومحمد عبداللّه بن یوسف، ۷۶۱ق، تحقیق مازن المبارک ومحمدعلی حمد اللّه، دارالفکر، بیروت۱۹۸۵.
[۴۹] شرح ابن عقیل، ابن عقیل العقیلی المصری الهمدانی، ج۴، ص۲۶۴، بهاء الدین عبداللّه، ۷۶۹ق، تحقیق محمد محیی الدین عبدالحمید، دارالفکر، دمشق، ۱۹۸۵.
یعنی هنگام قیامت بسیار نزدیک شد.
نزدیکی زیاد قیامت، در روایات نیز تصریح شده است، مفهوم برخی از آن‌ها این است که زمان عالم طولانی است و باقی‌مانده روزگار نسبت به آنچه گذشته است کم می‌باشد
[۵۰] صحیح بخاری، ج۴، ص۱۸۸۱، ح۴۶۵۲.
[۵۱] صحیح بخاری، ج۵، ص۲۳۸۴.
[۵۲] صحیح مسلم، مسلم بن حجاج ابوالحسن قشیری نیشابوری، ج۲، ص۵۹۲، ۲۶۱ق، تعلیق وتحقیق محمد فؤاد عبدالباقی، دار احیاء التراث العربی، بیروت.
[۵۳] صحیح مسلم، مسلم بن حجاج ابوالحسن قشیری نیشابوری، ج۱۸، ص۴۷۷، ۲۶۱ق، تعلیق وتحقیق محمد فؤاد عبدالباقی، دار احیاء التراث العربی، بیروت.
[۵۴] الجعفریات (الأشعثیات، ابن اشعث، ج۱، ص۲۱۲، محمد بن محمد، مکتبة نینوی الحدیثة، تهران، به صورت سنگی چاپ شده است همراه با کتاب قرب الإسناد در یک مجلد.
[۵۵] الأمالی للمفید، مفید، ج۱، ص۱۸۷، محمد بن محمد بن نعمان، ۴۱۳ق، کنکره جهانی هزاره شیخ مفید، قم۱۴۱۳ق (جلد ۱۳ از مجموعه مصنفات شیخ مفید).
[۵۶] الأمالی للطوسی، طوسی، ج۱، ص۳۳۷، شیخ الطائفة ابوجعفر محمد بن حسن، ۴۶۰ق، انتشارات دارالثقافة، قم، ۱۴۱۴ق.
[۵۷] تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر دمشقی، ابوالفداء اسماعیل بن عمرو، ج۷، ص۴۳۵-۴۳۷، ۷۷۴ق، تحقیق محمدحسین شمس الدین، دارالکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون، بیروت، ۱۴۱۹ق.    
از سوی دیگر اگر تمام عمر دنیا را با زمان آخرت مقایسه کنیم، عمر دنیا لحظه واحدی بیش نیست.
[۵۸] الأمثل فی تفسیر کتاب اللّه المنزل، مکارم شیرازی، ج۱۷، ص۲۹۰، ناصر، مدرسه امام علی بن ابوطالب، قم، ۱۴۲۱.    


استدلال دیگر مخالفان این است که اگر انشقاق قمر واقع می‌شد، شرق و غرب عالم باید آن را می‌دیدند و علما و مورخان آن را ثبت می‌کردند.
[۵۹] تفسیر المراغی، مراغی، ج۲۷، ص۷۷، احمد بن مصطفی، ۱۳۷۱ق، داراحیاء التراث العربی، بیروت.
[۶۰] تفسیر الکاشف، مغنیه، ج۷، ص۱۸۹ـ ۱۹۰، محمد جواد، ۱۴۰۰ق، دار الکتب الإسلامیة، تهران، ۱۴۲۴ق.
[۶۱] الذخیرة فی علم الکلام، علم الهدی سید مرتضی، ج۱، ص۴۰۸، علی بن حسین، ۴۳۶ق، تحقیق سید احمد حسینی، مؤسسة النشر الاسلامی، قم.
[۶۲] التبیان فی تفسیر القرآن، طوسی، ج۹، ص۴۴۳، شیخ الطائفه ابوجعفر محمد بن حسن، ۴۶۰ق، با مقدمه شیخ آغا بزرگ تهرانی و تحقیق احمد قصیر عاملی، دار احیاء التراث العربی، بیروت.    
[۶۳] مجمع البیان فی تفسیر القرآن، طبرسی، ج۹، ص۲۸۲، امین الاسلام ابوعلی فضل بن حسن بن فضل، ۵۴۸ق، انتشارات ناصرخسرو، تهران ۱۳۷۲ش.    
[۶۴] شرح الشفاء، قاضی عیاض، ج۱، ص۵۸۷ـ ۵۸۸، ۵۴۴ق، شرح ملاعلی القاری، مؤسسه دارالعلوم لخدمة الکتاب الاسلامی، دمشق.


در پاسخ گفته شده است: با توجه به اختلاف افق، مدت کوتاه شقّ القمر، وضعیت هوا، وضعیت متفاوت اشخاص در آن شب و...، این که همه آن را دیده باشند انتظار بی جایی است.
[۶۵] الذخیرة فی علم الکلام، علم الهدی سید مرتضی، ج۱، ص۴۰۸، علی بن حسین، ۴۳۶ق، تحقیق سید احمد حسینی، مؤسسة النشر الاسلامی، قم.
[۶۶] الاقتصاد الهادی إلی الرشاد، طوسی، ج۱، ص۱۸۲، شیخ الطائفه ابوجعفر محمد بن حسن، ۴۶۰ق، مکتبة چهلستون، تهران.    
[۶۷] تفسیر کبیر مفاتیح الغیب، فخر الدین رازی ابوعبداللّه محمد بن عمر، ج۲۹، ص۲۸، ۶۰۶ق، داراحیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۲۰ق.
[۶۸] المنقذ من التقلید، حمصی رازی، ج۱، ص۴۹۵، سدید الدین محمود، تحقیق مؤسسه نشر اسلامی، مؤسسه نشر اسلامی، قم، ۱۴۱۲ق.
[۶۹] البدایة والنهایة، ابن کثیر دمشقی، ج۶، ص۸۰، ابوالفداء اسماعیل بن عمرو، ۷۷۴ق، مکتبة المعارف، بیروت.    
[۷۰] المواهب اللدنیّة بالمنح المحمدیة، احمد بن محمد، ج۲، ص۵۲۶ـ ۵۲۷، ۹۲۳ق، تحقیق صالح احمد الشامی، المکتب الاسلامی، بیروت، ۱۴۱۲ق.
[۷۱] شرح الشفاء، قاضی عیاض، ج۱، ص۵۸۷ـ ۵۸۸، ۵۴۴ق، شرح ملاعلی القاری، مؤسسه دارالعلوم لخدمة الکتاب الاسلامی، دمشق.
[۷۲] حجة اللّه علی العالمین فی معجزات سیدالمرسلین، النبهانی، ج۱، ص۳۹۷، یوسف بن اسماعیل، ۱۳۵۰ق، ناشر: حسن جصنا و محمد امین دمج، بیروت.
[۷۳] الأمثل فی تفسیر کتاب اللّه المنزل، مکارم شیرازی، ج۱۷، ص۲۹۸ ۲۹۹، ناصر، مدرسه امام علی بن ابوطالب، قم، ۱۴۲۱.    

با توجه به استدلال مخالفان، فقط می‌توان قائل به استبعاد آن شد نه محال بودن آن، در حالی که مخالفان قاطعانه آن را رد می‌کنند..
[۷۴] روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، آلوسی سید محمود، ج۲۷، ص۷۶، ۱۲۷۰ق، تحقیق علی عبدالباری عطیة، دارالکتب العلمیه، بیروت۱۴۱۵ق.


به سخن منقول از «حذیفة بن یمان» هم برای رد وقوع شقّ القمر استدلال شده است:
«إنّ اللّه تعالی یقول: (اقتربت الساعة وانشقّ القمر)
[۷۵] قمر/سوره۵۴، آیه۱.    
; ألا وإنّ الساعة قد اقتربت ألا وإنّ القمر قد انشق ألا وإنّ الدنيا قد آذنت بفراق ألا وإنّ اليوم المضمار وغدا السباق...:...هوشيار باشيد كه دنيا فراق خود را اعلام نمود ، آگاه باشيد كه امروز خود را چابك كنيد تا قيامت بتوانيد سبقت بگيريد».
[۷۶] المستدرک علی الصحیحین، ج۴، ص۶۵۱، رقم ۸۸۰۰، حاکم نیشابوری، محمد بن عبداللّه، ۴۰۵ق، مع الکتاب: تعلیقات الذهبی فی التلخیص، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا، دارالکتب العلمیة، بیروت، ۱۴۱۱.
بیان نزدیکی قیامت و توقع ایجاد آن، مفاد سخن حذیفه است نه این‌که به خاطر تأیید پیامبر و اثبات نبوت ایشان، خبر از وقوع حوادثی بدهد چون سخن حذیفه در مقام وعظ و عبرت است.
[۷۷] تفسیر المراغی، مراغی، ج۲۷، ص۷۶، احمد بن مصطفی، ۱۳۷۱ق، داراحیاء التراث العربی، بیروت.


پاسخ: اگر فعل ماضی با حرف «قد» آورده شود به معنای این نیست که انتظار وقوع فعل می‌رود
[۷۸] مغنی اللبیب عن کتب الأعاریب، ابن هشام الأنصاری، ج۱، ص۲۲۸، جمال الدین أبومحمد عبداللّه بن یوسف، ۷۶۱ق، تحقیق مازن المبارک ومحمدعلی حمد اللّه، دارالفکر، بیروت۱۹۸۵.
بلکه این معنا را می‌دهد که فعل تحقیقاً واقع شده است و در این صحبت، سه فعل ماضی با حرف قد همراه شده است.
قرائت حذیفه نیز در آیه یکم از سوره قمر بدین صورت است: (وقد انشقّ القَمَر)،
[۷۹] معجم القرائات القرآنیة، احمد مختار عمر، ج۷، ص۲۹، عبدالعال سالم مکرم، انتشارات اسوه، ایران، ۱۴۱۳ق.
عده ای آن را دلیل یا مؤید وقوع شقّ القمر دانسته‌اند.
[۸۰] مجمع البیان فی تفسیر القرآن، طبرسی، ج۹، ص۳۰۸، امین الاسلام ابوعلی فضل بن حسن بن فضل، ۵۴۸ق، انتشارات ناصرخسرو، تهران ۱۳۷۲ش.    
[۸۱] الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، زمخشری، ج۴، ص۴۳۱، محمود بن عمر، ۵۳۸ق، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۷ق.
[۸۲] أنوار التنزیل وأسرار التأویل، بیضاوی، ج۵، ص۱۶۴، عبداللّه بن عمر، تحقیق محمدعبدالرحمن مرعشی، داراحیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۱۸ق.
[۸۳] تفسیر کنزالدقائق وبحر الغرائب، قمی مشهدی، ج۱۲، ص۵۲۷، محمد بن محمدرضا، ۱۱۲۵ق، تحقیق حسین درگاهی، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، تهران ۱۳۶۸ش.


این حادثه عظیم در سه محور قابل بررسی می‌باشد:

۱۴.۱ - محور اول

با وجود این سند محکم، جایی برای انکار این واقعه نمی‌ماند. ولی باز هم شبهاتی توسط بعضی مطرح شده است. که به بررسی آن می‌پردازیم.

۱۴.۱.۱ - اشکال اولی

این امر محال عقلی است. پس شق القمر واقعیت ندارد، چون امکان ندارد که افلاک سماوی از هم جدا شوند یا به هم ملحق شوند.
[۸۴] مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۲۳، ص۱۳.    
[۸۵] مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۲۳، ص۱۶.    


۱۴.۱.۱.۱ - جواب

بهترین دلیل بر مردود بودن این نظریه، وقوع آن است و شهاب سنگ‌ها و نظریه مطرح در پدید آمدن آن‌ها (بر اثر انفجار سیاره‌ای بزرگ) دلیل بر مردودبودن نظریه بطلمیوس است.
[۸۶] الطبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج ۲، ص۱۴.    


۱۴.۱.۲ - اشکال دوم

اگر این حادثه اتفاق افتاده است، پس چرا در تمامی کتب تاریخی به این حادثه اشاره نشده است.
[۸۷] طباطبائی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، ج۱۹، ص۶۴.    


۱۴.۱.۱.۱ - جواب

ا) زمان وقوع این حادثه، شب بوده است و مدت آن هم کوتاه، چه بسا در آن زمان خیلی‌ها در خواب بوده‌اند.
ب) وسایل رصد وقایع سماوی در آن منطقه نبوده است و اگر چه وسایل جزئی جهت رصد ستارگان در هند، یونان و روم بوده است، ولی به دلیل اختلاف افق و اینکه در آن مناطق، روز بوده است، ماه قابل رؤیت نبوده است.
ج) شاید در مناطق دیگر ابرها مانع دیدن ماه می‌شده است.
د) تاریخ، همه وقایع را ثبت نکرده است و این واقعه هم می‌تواند یکی از آن‌ها باشد.
ه) چه بسا عدم نقل تاریخ نویسان غیر مسلمان به دلیل عناد با دین جدید اسلام باشد.
و) در بعضی کتب، با ذکر داستان‌هایی، خبر از وقوع این حادثه می‌دهند. مثل داستان آن مرد هندی بت پرست که با دیدن «شق القمر» و شنیدن جواب علمای قوم خودش (مبنی بر اینکه در کتاب‌های ما، معجزۀ پیامبری است که در میان قوم عرب ظهور می‌کند) و بعد از شناختن پیغمبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ایمان آورد و پیامبر اعظم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) هم او را عبدالله نامید که هم اکنون بارگاه او در هند معروف است.
[۸۸] یزدی الحائری، شیخ علی، الزام الناصب فی اثبات الحجة الغائب، تحقیق سید علی عاشور، ج۱، ص۲۸۱.    
[۸۹] یزدی الحائری، شیخ علی، الزام الناصب فی اثبات الحجة الغائب، تحقیق سید علی عاشور، ص۲۷۸.


۱۴.۱.۳ - اشکال سوم

آیه اول سورۀ قمر مربوط به «شق القمر» در قیامت است، نه اینکه اشاره به معجزه شق القمر باشد.
[۹۰] قول مختار حسن بصری و بلخی به نقل از طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۹، ص۴۴۲.    


۱۴.۱.۱.۱ - جواب

ا) لفظ «انشق» ماضی است و اشاره به واقعه‌ای دارد که در گذشته اتفاق افتاده است نه در آینده قرار است محقق شد.
ب) و اگر هم کسی ادعا کند فعل ماضی در مقام اخبار از حادثه‌ای است که قطعا واقع می‌شود؛ جوابش این است که با آیه بعدش منافات دارد. چرا که در آیه بعد آمده:
از این آیه و نشانۀ الهی اعراض کرده انکار می‌کنند، در حالی که در قیامت جای اعراض و افکار نیست.
ج) آیۀ اقتربت الساعة هم با توجه به نزدیکی بعثت پیغمبر اکرم با قیامت،
[۹۱] صادقی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنة، ج۲۷، ص۴۶۹.
[۹۲] طباطبائی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، ج۱۹، ص۵۵.    
می‌تواند اشاره به همین واقعه باشدچنانچه رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌فرمایند:
«انا و الساعة کهاتین (السبابة و الوسطی) و انا نبی الساعة»
یعنی فاصله من و روز قیامت مثل (فاصله بین) این دو انگشت است (انگشت سبابه و وسط) و من پیغمبر آخر الزمان هستم.
لذا سیاق آیات مؤید مدعای ما است.
د) روایات متعددی، مفسر این آیه است به همین جهت مرحوم شیخ الطائفه رحمة‌الله‌علیه می‌فرماید:
«کسی که غیر از این معنا کند، معنی ظاهر قرآن کریم را رها کرده است».
[۹۳] طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تصحیح احمد حبیب قصیر العاملی، ج۹، ص۴۴۱.    


۱۴.۲ - محور دوم

همان طور که در ابتدای بحث بیان شد؛ تحقق این معجزه با الفاظی بود که توسط حضرت علی (علیه‌السّلام) در بین صفا و مروه ادا شد. این امر حاوی نکته‌ای مهم است؛ اگر چه پیغمبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)خود می‌توانستد این الفاظ را ادا کنند، ولی علی (علیه‌السّلام)را در آوردن این معجزه عظیم شریک کردند و علاوه بر مغلوب کردن مشرکان و اثبات رسالت خود، اعتبار علی (علیه‌السّلام) را در نزد خداوند متعال بر همگان آشکار کردند. اگر کسی اندکی از تاریخ پیغمبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را مطالعه کند به این مساله پی خواهد برد که سیره و عادت حضرت در طول رسالت، اثبات ویژگی‌های خاص حضرت علی (علیه‌السّلام) بود تا زمینه پذیرش خلافت ایشان مهیا شود. لذا از همان «یوم الانذار»
[۹۴] حسینی میلانی، سیدعلی، حدیث الدار، ص۹.    
با اینکه هنوز پایه‌های رسالت ظاهری محکم نشده بود و حضرت امیر نوجوان بودند، وصایت و ولایت او را مطرح کردند.

۱۴.۳ - محور سوم

تاریخ، داستان انسان‌هایی است که خود آن‌ها در بین ما نیستند ولی هنوز خلق و خوی آن‌ها در اعمال و کردار بسیاری هویدا است و لذا مرور سرگذشت گذشتگان، باعث درس آموزی و عبرت از تاریخ است. مطالعه این قطعه از تاریخ چندین درس مهم در پی دارد.
۱) ممکن است کسانی باشند که بارزترین دلایل و شواهد حق را نادیده بگیرند و دلیل آنان فقط و فقط حفظ منافع شخصی و دنیوی باشد.
ب) ممکن است روشن‌ترین نشانه‌های حق به وسیله اتهام‌ها و شایعه‌های همان منفعت پرستان تیره و تار شود. چنان که مشرکان در ابتدا بهانه کردند، باید ببینیم قافله‌هایی که در راه هستند، این حادثه را دیده‌اند یا نه؟ ولی با اینکه مسافران هم وقوع آن را تائید کردند، باز هم پیغمبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را متهم به سحر و جادو کردند، تا اذهان مردم را نسبت به این معجزه خراب کنند.
[۹۵] سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی التفسیر بالماثور، ج۷، ص۵۹۱.


اگر در قرآن کریم آیه ای درباره شق القمر وجود نداشت، اخبار و روایاتی که در کتب شیعه و اهل سنت آمده‌اند با توجه به کثرتشان و صحیح بودن سند برخی از آن‌ها به تنهایی بر وقوع شق القمر دلالت می‌کنند. برای نمونه به چند روایت دقت کنید:

۱۵.۱ - روایت شیخ صدوق

شیخ صدوق نقل می‌کند: محمد بن ابراهیم بن اسحاق طالقانی رضی اللّه عنه به من گفت: نزد شیخ ابوالقاسم حسین بن روح بودم...، گفت:... از پیامبران کسی هست که ماه برای او مُنشق شد... آنچه گفتم از «اصل» و شنیده شده از حضرت حجة (عج) است
[۹۶] کمال الدین وتمام النعمة، صدوق، ج۱، ص۵۰۹ ۵۰۷، محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی، ۳۸۱ق، انتشارات دارالکتب الاسلامیة، قم، ۱۳۹۵ق.    
[۹۷] الاحتجاج، طبرسی، ج۲، ص۴۷۱ ۴۷۳، ابومنصور، احمد بن علی بن ابوطالب، نشر مرتضی، مشهد مقدس، ۱۴۰۳ق.    


۱۵.۲ - روایت شیخ مفید

شیخ مفید از ابوبصیر نقل می‌کند که امام صادق (ع) در حدیثی طولانی فرمود:... خداوند ماه را برای پیامبرش مُنشق کرد....
[۹۸] الإرشاد فی معرفة حجج اللّه علی العباد، مفید، ج۲، ص۳۸۵، محمد بن محمد بن نعمان، ۴۱۳ق، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، قم، ۱۴۱۳ق (جلد یازدهم از مجموعه مصنفات شیخ مفید).    


۱۵.۳ - روایت احمد بن محمد

احمد بن محمد بن صلت از ابن عقده أحمد بن محمد بن سعید از علی بن محمد بن علی حسینی، از جعفر بن محمد بن عیسی، از عبید اللّه بن علی، از امام رضا (ع) از پدرش، از جدّش، از آبائش، از حضرت علی (علیهم‌السلام) نقل کرده است: ماه در مکه مُنشق شد به دو شقه، سپس رسول اللّه (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) فرمودند: شاهد باشید، شاهد این باشید..
[۹۹] الأمالی للطوسی، طوسی، ج۱، ص۳۴۱، شیخ الطائفة ابوجعفر محمد بن حسن، ۴۶۰ق، انتشارات دارالثقافة، قم، ۱۴۱۴ق.


۱۵.۴ - روایت انس بن مالک

روایت انس بن مالک؛ بخاری از عبداللّه بن عبدالوهاب ، از بشر بن مفضل ، از سعید بن ابوعروبة از قتاده از انس بن مالک نقل می‌کند: اهل مکه از رسول اللّه (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) خواستند که معجزه‌ای به آنان نشان دهد؛ پس ماه را به آن‌ها نشان داد که دو شقه بود تا این‌که حراء را بین آن دو شقه دیدند.
[۱۰۰] الجامع الصحیح المختصر، ج۳، ص۱۴۰۴، رقم ۳۶۵۵، بخاری الجعفی محمد بن اسماعیل ابوعبداللّه، ۲۵۶ق، تحقیق مصطفی دیب البغا، دار ابن کثیر، الیمامة، بیروت، ۱۴۰۷ق ـ ۱۹۸۷م.

عبداللّه بن محمد از یونس از شیبان از قتاده از أنس بن مالک و خلیفه از یزید بن زریع از سعید از قتاده از انس بن مالک نقل می‌کند: اهل مکه از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) خواستند که نشانه‌ای بر نبوت به آنان بنماید، برای همین منشق شدن ماه را به آنان نشان داد.
[۱۰۱] الجامع الصحیح المختصر، ج۳، ص۱۳۳۱، رقم ۳۴۳۸، بخاری الجعفی محمد بن اسماعیل ابوعبداللّه، ۲۵۶ق، تحقیق مصطفی دیب البغا، دار ابن کثیر، الیمامة، بیروت، ۱۴۰۷ق ـ ۱۹۸۷م.

مسلم از زهیر بن حرب از عبد بن حمید از یونس بن محمد از شیبان از قتاده از انس نقل کرده است که اهل مکه از رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم خواستند معجزه‌ای نشانشان دهد، پس انشقاق قمر را به آن‌ها نمایاند.
[۱۰۲] صحیح مسلم، ج۴، ص۲۱۵۹، رقم ۲۸۰۲، مسلم بن حجاج ابوالحسن قشیری نیشابوری، ۲۶۱ق، تعلیق وتحقیق محمد فؤاد عبدالباقی، دار احیاء التراث العربی، بیروت.
همین روایت در مسند احمد از عبداللّه از پدرش از یونس بن محمد...
[۱۰۳] مسند أحمد بن حنبل، ج۳، ص۲۰۷، رقم ۱۳۱۷۷، احمد بن حنبل ابوعبداللّه الشیبانی، ۲۴۱ق، مؤسسة قرطبة، القاهرة.
نقل شده است.

۱۵.۵ - روایت عبداللّه بن عباس

روایت عبداللّه بن عباس؛ بخاری از یحیی بن بکیر از بکر از جعفر از عرک بن مالک از عبید اللّه بن عبد اللّه بن عتبه از ابن عباس نقل کرده است: در زمان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) ماه منشق شد.
[۱۰۴] الجامع الصحیح المختصر، ج۴، ص۱۸۴۳، رقم ۴۵۸۵، بخاری الجعفی محمد بن اسماعیل ابوعبداللّه، ۲۵۶ق، تحقیق مصطفی دیب البغا، دار ابن کثیر، الیمامة، بیروت، ۱۴۰۷ق ـ ۱۹۸۷م.

مسلم از موسی بن قریش التمیمی از اسحاق بن بکر بن مضر از پدرش از جعفر بن ربیعة از عراک بن مالک از عبید اللّه بن عبداللّه بن عتبة بن مسعود از ابن عباس نقل کرده است: همانا ماه در زمان رسول اللّه (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) منشق شد
[۱۰۵] صحیح مسلم، ج۴، ص۲۱۵۹، رقم ۴۸ـ ۲۸۰۳، مسلم بن حجاج ابوالحسن قشیری نیشابوری، ۲۶۱ق، تعلیق وتحقیق محمد فؤاد عبدالباقی، دار احیاء التراث العربی، بیروت.
طبری از ابن المثنی از عبدالاعلی از داود از علی از ابن عباس درباره آیه (اقتربت الساعة وانشق القمر) نقل کرده است: این موضوع قبل از هجرت تمام شد، ماه منشق شد تا این‌که دو شق آن را دیدند.
[۱۰۶] جامع البیان فی تفسیر القرآن، طبری، ج۲۷، ص۵۱، ابوجعفر محمد بن جریر، ۳۱۰ق، دارالمعرفه، بیروت، ۱۴۱۲ق.


۱۵.۶ - روایت عبداللّه بن مسعود

روایت عبداللّه بن مسعود؛ بخاری از صدقة بن فضل از ابن عیینة از ابن ابونجیح از مجاهد از ابومعمر از عبداللّه بن مسعود نقل کرده است: ماه در زمان پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) به دو شقه منشق شد، پس حضرت (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم فرمود: شاهد باشید.
[۱۰۷] الجامع الصحیح المختصر، ج۳، ص۱۳۳۰، رقم ۳۴۳۷، بخاری الجعفی محمد بن اسماعیل ابوعبداللّه، ۲۵۶ق، تحقیق مصطفی دیب البغا، دار ابن کثیر، الیمامة، بیروت، ۱۴۰۷ق ـ ۱۹۸۷م.

مسلم از عبیداللّه بن معاذ عنبری از پدرش از شعبة از اعمش از ابراهیم از ابومعمر از عبداللّه بن مسعود نقل کرده است: ماه در زمان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم به دو شقه منشق شد، پس شقه ای را کوه پوشاند و شقه ای بالای کوه بود، پس رسول اللّه (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) فرمود: خدایا شاهد باش.
[۱۰۸] صحیح مسلم، ج۴، ص۲۱۵۸، رقم ۴۳ـ۲۸۰۰، مسلم بن حجاج ابوالحسن قشیری نیشابوری، ۲۶۱ق، تعلیق وتحقیق محمد فؤاد عبدالباقی، دار احیاء التراث العربی، بیروت.

احمد از عبداللّه از پدرش از سفیان از ابن ابونجیح از مجاهد از ابومعمر از ابن مسعود نقل کرده است: در زمان رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) ماه منشق شد به دو شقه تا این‌که به آن نگاه کردند، پس رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) فرمود: شاهد باشید.
[۱۰۹] مسند أحمد بن حنبل، احمد بن حنبل ابوعبداللّه الشیبانی، ج۱، ص۳۷۷ رقم۳۵۸۳، ۲۴۱ق، مؤسسة قرطبة، القاهرة.
[۱۱۰] مجمع البیان فی تفسیر القرآن، طبرسی، ج۹، ص۳۱۰، امین الاسلام ابوعلی فضل بن حسن بن فضل، ۵۴۸ق، انتشارات ناصرخسرو، تهران ۱۳۷۲ش.    


مکان وقوع معجزه در برخی روایات، مکه مکرمه معرفی شده،
[۱۱۱] سنن الترمذی، ج۵، ص۳۹۷، ح۳۲۸۶، ترمذی، محمد بن عیسی ابوعیسی، ۲۷۹ق، تحقیق احمد محمد شاکر و دیگران، داراحیاء التراث العربی، بیروت.
[۱۱۲] الأمالی للطوسی، طوسی، ج۱، ص۳۴۱، شیخ الطائفة ابوجعفر محمد بن حسن، ۴۶۰ق، انتشارات دارالثقافة، قم، ۱۴۱۴ق.
[۱۱۳] مسند أحمد بن حنبل، ج۳، ص۱۶۵، رقم ۱۲۷۱۱، احمد بن حنبل ابوعبداللّه الشیبانی، ۲۴۱ق، مؤسسة قرطبة، القاهرة.
گرچه روایتی از ابن مسعود می‌گوید «همراه با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در منی بودیم و قمر منشق شد،
[۱۱۴] الجامع الصحیح المختصر، ج۳، ص۱۴۰۴، رقم ۳۶۵۵، بخاری الجعفی محمد بن اسماعیل ابوعبداللّه، ۲۵۶ق، تحقیق مصطفی دیب البغا، دار ابن کثیر، الیمامة، بیروت، ۱۴۰۷ق ـ ۱۹۸۷م.
[۱۱۵] سنن الترمذی، ج۵، ص۳۹۷، رقم ۳۲۸۵، ترمذی، محمد بن عیسی ابوعیسی، ۲۷۹ق، تحقیق احمد محمد شاکر و دیگران، داراحیاء التراث العربی، بیروت.
آیات اول سوره قمر نیز مکی است،
[۱۱۶] تفسیر علی بن ابراهیم القمی، قمی، ج۲، ص۳۴۰، ابوالحسن علی بن ابراهیم بن هاشم، ق۳، مؤسسه دار الکتاب، قم، ۱۴۰۴ق.    
[۱۱۷] الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، زمخشری، ج۴، ص۴۳۰، محمود بن عمر، ۵۳۸ق، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۷ق.
[۱۱۸] کشف الأسرار وعدة الأبرار، رشید الدین میبدی، ج۹، ص۳۸۶، احمد بن ابوسعد، ق ۶، تحقیق علی اصغر حکمت، انتشارات امیرکبیر، تهران، ۳۷۱ش.
[۱۱۹] نهج البیان عن کشف معانی القرآن، شیبانی، ج۵، ص۱۰۹، محمد بن حسن، تحقیق حسین درگاهی، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، تهران، ۱۴۱۳ق.
[۱۲۰] الدر المنثور فی تفسیر المأثور، سیوطی، ج۶، ص۱۳۲، جلال الدین، عبدالرحمن، ۹۱۱ق، کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی، قم، ۱۴۰۴ق.
فقط نقلی هست که ابن عباس آن را مدنی می‌دانست..
[۱۲۱] کشف الأسرار وعدة الأبرار، رشید الدین میبدی، ج۹، ص۳۸۶، احمد بن ابوسعد، ق ۶، تحقیق علی اصغر حکمت، انتشارات امیرکبیر، تهران، ۳۷۱ش.


بعضی روایات که به زمان حادثه اشاره دارند، آن را قبل از هجرت معرفی کرده‌اند،
[۱۲۲] جامع البیان فی تفسیر القرآن، طبری، ج۲۷، ص۵۱، ابوجعفر محمد بن جریر، ۳۱۰ق، دارالمعرفه، بیروت، ۱۴۱۲ق.
زمان های دقیق تری هم وجود دارد: پنج سال قبل از هجرت
[۱۲۳] حجة اللّه علی العالمین فی معجزات سیدالمرسلین، النبهانی، ج۱، ص۳۹۸، یوسف بن اسماعیل، ۱۳۵۰ق، ناشر: حسن جصنا و محمد امین دمج، بیروت.
اوّل مبعث پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)
[۱۲۴] إعلام الوری بأعلام الهدی، طبرسی، ج۱، ص۲۸، امین الاسلام ابوعلی فضل بن حسن بن فضل، ۵۴۸ق، انتشارات دارالکتب الاسلامیة، قم.
شب چهاردهم ذی الحجة
[۱۲۵] تفسیر علی بن ابراهیم القمی، قمی، ج۲، ص۳۴۱، ابوالحسن علی بن ابراهیم بن هاشم، ق۳، مؤسسه دار الکتاب، قم، ۱۴۰۴ق.    
آخر شب چهاردهم
[۱۲۶] روض الجنان وروح الجنان فی تفسیر القرآن، ابوالفتوح رازی، ج۱۸، ص۲۱۳، حسین بن علی، تحقیق محمد جعفر یاحقی، محمد مهدی ناصح، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، ۱۴۰۸ق.
پس از نیمه شب.
[۱۲۷] الخرائج والجرائح، قطب الدین راوندی، ج۱، ص۱۴۱، ابوالحسن یا ابوالحسین سعید بن عبداللّه، ۵۷۳ق، تحقیق ابطحی، مؤسسه امام مهدی (عج)، قم، ۱۴۰۹ق.    


دسته ای از روایت‌ها و اخبار به اصل وقوع دلالت دارند و در دسته ای دیگر، حالت های مختلف برای ماه نقل شده:
در دو طرف حراء
[۱۲۸] الجامع الصحیح المختصر، ج۳، ص۱۴۰۴، رقم ۳۶۵۵، بخاری الجعفی محمد بن اسماعیل ابوعبداللّه، ۲۵۶ق، تحقیق مصطفی دیب البغا، دار ابن کثیر، الیمامة، بیروت، ۱۴۰۷ق ـ ۱۹۸۷م.
[۱۲۹] مجمع البیان فی تفسیر القرآن، طبرسی، ج۹، ص۳۱۰، امین الاسلام ابوعلی فضل بن حسن بن فضل، ۵۴۸ق، انتشارات ناصرخسرو، تهران ۱۳۷۲ش.    
قسمتی روی این کوه و قسمتی روی کوه دیگر
[۱۳۰] سنن الترمذی، ج۵، ص۳۹۸، رقم ۳۲۸۹، ترمذی، محمد بن عیسی ابوعیسی، ۲۷۹ق، تحقیق احمد محمد شاکر و دیگران، داراحیاء التراث العربی، بیروت.
[۱۳۱] مسند أحمد بن حنبل، ج۴، ص۸۱، رقم ۱۶۷۹۶، احمد بن حنبل ابوعبداللّه الشیبانی، ۲۴۱ق، مؤسسة قرطبة، القاهرة.
[۱۳۲] مجمع البیان فی تفسیر القرآن، طبرسی، ج۹، ص۳۱۰، امین الاسلام ابوعلی فضل بن حسن بن فضل، ۵۴۸ق، انتشارات ناصرخسرو، تهران ۱۳۷۲ش.    
نصف آن بر پشت کعبه ونصف آن بر کوه ابوقبیس
[۱۳۳] الخرائج والجرائح، قطب الدین راوندی، ج۱، ص۱۴۲، ابوالحسن یا ابوالحسین سعید بن عبداللّه، ۵۷۳ق، تحقیق ابطحی، مؤسسه امام مهدی (عج)، قم، ۱۴۰۹ق.    
نصف بر ابوقبیس و نصف بر کوه قعیقعان
[۱۳۴] مناقب آل ابوطالب، ابن شهر آشوب مازندرانی، ج۱، ص۱۰۶، رشید الدین محمد، ۵۸۸ق، تصحیح و تعلیق سید هاشم رسولی محلاتی، مؤسسه انتشارات علامه، قم ۱۳۷۹هجری.    
قسمتی بر ابوقبیس و قسمتی بر کوه سویداء
[۱۳۵] المستدرک علی الصحیحین، ج۲، ص۵۱۲، رقم ۳۷۵۷، حاکم نیشابوری، محمد بن عبداللّه، ۴۰۵ق، مع الکتاب: تعلیقات الذهبی فی التلخیص، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا، دارالکتب العلمیة، بیروت، ۱۴۱۱.
[۱۳۶] الدر المنثور فی تفسیر المأثور، سیوطی، ج۷، ص۶۷۰، جلال الدین، عبدالرحمن، ۹۱۱ق، کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی، قم، ۱۴۰۴ق.
کوه بین دو قسمت ماه
[۱۳۷] مسند أحمد بن حنبل، ج۱، ص۴۱۳، رقم ۳۹۲۴، احمد بن حنبل ابوعبداللّه الشیبانی، ۲۴۱ق، مؤسسة قرطبة، القاهرة.
[۱۳۸] مجمع البیان فی تفسیر القرآن، طبرسی، ج۹، ص۳۱۰، امین الاسلام ابوعلی فضل بن حسن بن فضل، ۵۴۸ق، انتشارات ناصرخسرو، تهران ۱۳۷۲ش.    
نصف بر صفا و نصف بر مروه
[۱۳۹] دلائل النبوة، ابونعیم الاصبهانی، احمد بن عبداللّه، ۴۳۰ق، ج۱، ص۲۴۵، رقم۲۰۵، دارالوعی، حلب.
[۱۴۰] مناقب آل ابوطالب، ابن شهر آشوب مازندرانی، ج۱، ص۱۰۶، رشید الدین محمد، ۵۸۸ق، تصحیح و تعلیق سید هاشم رسولی محلاتی، مؤسسه انتشارات علامه، قم ۱۳۷۹هجری.    
قسمتی پشت کوه و قسمتی جلوی کوه
[۱۴۱] صحیح مسلم، ج۴، ص۲۱۵۸، رقم ۲۸۰۰، مسلم بن حجاج ابوالحسن قشیری نیشابوری، ۲۶۱ق، تعلیق وتحقیق محمد فؤاد عبدالباقی، دار احیاء التراث العربی، بیروت.
[۱۴۲] سنن الترمذی، ج۵، ص۳۹۷، رقم ۳۲۸۵، ترمذی، محمد بن عیسی ابوعیسی، ۲۷۹ق، تحقیق احمد محمد شاکر و دیگران، داراحیاء التراث العربی، بیروت.
قسمتی بالای کوه و قسمتی پایین کوه
[۱۴۳] الجامع الصحیح المختصر، ج۴، ص۱۸۴۳، رقم ۴۵۸۳، بخاری الجعفی محمد بن اسماعیل ابوعبداللّه، ۲۵۶ق، تحقیق مصطفی دیب البغا، دار ابن کثیر، الیمامة، بیروت، ۱۴۰۷ق ـ ۱۹۸۷م.
قسمتی پشت و قسمتی روی کوه
[۱۴۴] جامع البیان فی تفسیر القرآن، طبری، ج۱۱، ص۵۴۳، ابوجعفر محمد بن جریر، ۳۱۰ق، دارالمعرفه، بیروت، ۱۴۱۲ق.
[۱۴۵] مسند أحمد بن حنبل، ج۱، ص۴۴۷، رقم ۴۲۷۰، احمد بن حنبل ابوعبداللّه الشیبانی، ۲۴۱ق، مؤسسة قرطبة، القاهرة.
نصف بر صفا و نصف بر مشعرین
[۱۴۶] البرهان فی تفسیر القرآن، بحرانی سید هاشم، ج۵، ص۲۱۵، ۱۱۰۷ق، تحقیق قسم الدراسات الإسلامیة مؤسسة البعثة، قم، بنیاد بعثت، تهران، ۱۴۱۶ق.
قسمتی پشت کوه
[۱۴۷] مسند أحمد بن حنبل، ج۱، ص۴۵۶، رقم ۴۳۶۰، احمد بن حنبل ابوعبداللّه الشیبانی، ۲۴۱ق، مؤسسة قرطبة، القاهرة.
[۱۴۸] جامع البیان فی تفسیر القرآن، طبری، ج۱۱، ص۵۴۳، ابوجعفر محمد بن جریر، ۳۱۰ق، دارالمعرفه، بیروت، ۱۴۱۲ق.
قسمتی را کوه پوشاند و قسمتی بالای کوه
[۱۴۹] صحیح مسلم، ج۴، ص۲۱۵۸، رقم ۲۸۰۰، مسلم بن حجاج ابوالحسن قشیری نیشابوری، ۲۶۱ق، تعلیق وتحقیق محمد فؤاد عبدالباقی، دار احیاء التراث العربی، بیروت.
[۱۵۰] تفسیر النسائی، نسائی، ج۲، ص۳۶۶، احمد بن شعیب ابوعبدالرحمن، ۳۰۳ق، مکتبة السنة، قاهره، ۱۴۱۰.
قسمتی کنار کوه
[۱۵۱] الجامع الصحیح المختصر، بخاری الجعفی محمد بن اسماعیل ابوعبداللّه، ج۳، ص۱۴۰۴، رقم ۳۵۵۶، ۲۵۶ق، تحقیق مصطفی دیب البغا، دار ابن کثیر، الیمامة، بیروت، ۱۴۰۷ق ـ ۱۹۸۷م.
قسمتی پشت کوه و قسمت دیگر رفت
[۱۵۲] جامع البیان فی تفسیر القرآن، طبری، ج۱۱، ص۵۴۷، ابوجعفر محمد بن جریر، ۳۱۰ق، دارالمعرفه، بیروت، ۱۴۱۲ق.
قسمتی ثابت شد و قسمتی از پشت کوه رفت
[۱۵۳] جامع البیان فی تفسیر القرآن، طبری، ج۱۱، ص۵۴۳، ابوجعفر محمد بن جریر، ۳۱۰ق، دارالمعرفه، بیروت، ۱۴۱۲ق.
یک نیمه بر سر سویداء و یک نیمه بر سر کوه خندمه.
[۱۵۴] روض الجنان وروح الجنان فی تفسیر القرآن، ابوالفتوح رازی، ج۱۸، ص۲۱۳، حسین بن علی، تحقیق محمد جعفر یاحقی، محمد مهدی ناصح، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، ۱۴۰۸ق.

برخی روایات هم وقوع انشقاق قمر را دوبار معرفی کرده‌اند.
[۱۵۵] تفسیر علی بن ابراهیم القمی، قمی، ج۲، ص۳۴۱، ابوالحسن علی بن ابراهیم بن هاشم، ق۳، مؤسسه دار الکتاب، قم، ۱۴۰۴ق.    
[۱۵۶] صحیح مسلم، ج۴، ص۲۱۵۹، رقم ۴۶ـ ۲۸۰۲، مسلم بن حجاج ابوالحسن قشیری نیشابوری، ۲۶۱ق، تعلیق وتحقیق محمد فؤاد عبدالباقی، دار احیاء التراث العربی، بیروت.
[۱۵۷] سنن الترمذی، ج۵، ص۳۹۷، رقم ۳۲۸۶، ترمذی، محمد بن عیسی ابوعیسی، ۲۷۹ق، تحقیق احمد محمد شاکر و دیگران، داراحیاء التراث العربی، بیروت.
[۱۵۸] مسند أحمد بن حنبل، ج۳، ص۱۶۵، رقم ۱۲۷۱۱، احمد بن حنبل ابوعبداللّه الشیبانی، ۲۴۱ق، مؤسسة قرطبة، القاهرة.
[۱۵۹] مسند أحمد بن حنبل، ج۳، ص۲۰۷، رقم ۱۳۱۷۷، احمد بن حنبل ابوعبداللّه الشیبانی، ۲۴۱ق، مؤسسة قرطبة، القاهرة.
[۱۶۰] مسند أحمد بن حنبل، ج۳، ص۲۲۰، رقم ۱۳۳۲۷، احمد بن حنبل ابوعبداللّه الشیبانی، ۲۴۱ق، مؤسسة قرطبة، القاهرة.
[۱۶۱] تفسیر النسائی، نسائی، ج۲، ص۳۶۶، احمد بن شعیب ابوعبدالرحمن، ۳۰۳ق، مکتبة السنة، قاهره، ۱۴۱۰.
[۱۶۲] جامع البیان فی تفسیر القرآن، طبری، ج۲۷، ص۵۰، ابوجعفر محمد بن جریر، ۳۱۰ق، دارالمعرفه، بیروت، ۱۴۱۲ق.
[۱۶۳] جامع البیان فی تفسیر القرآن، طبری، ج۲۷، ص۵۲، ابوجعفر محمد بن جریر، ۳۱۰ق، دارالمعرفه، بیروت، ۱۴۱۲ق.
[۱۶۴] المنتخب من مسند عبد بن حمید، ج۱، ص۳۵۶، رقم۱۱۸۴، عبد بن حمید بن نصر ابومحمد الکسی، تحقیق صبحی البدری السامرائی ومحمود محمد خلیل الصعیدی، مکتبة السنة، قاهره، ۱۴۰۸ق.


درخواست انشقاق قمر نیز توسط مشرکان؛ اصحاب عقبه،
[۱۶۵] تفسیر علی بن ابراهیم القمی، قمی، ج۲، ص۳۴۱، ابوالحسن علی بن ابراهیم بن هاشم، ق۳، مؤسسه دار الکتاب، قم، ۱۴۰۴ق.    
دانشمندان یهود،
[۱۶۶] دلائل النبوة، ابونعیم الاصبهانی، احمد بن عبداللّه، ۴۳۰ق، ج۱، ص۲۴۵،ح۲۰۵، دارالوعی، حلب.
حمزة بن عبدالمطلب، عموی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم
[۱۶۷] النکت والعیون تفسیر الماوردی، الماوردی، ج۵، ص۴۰۹، ابوالحسن علی بن محمد بن حبیب، ۴۵۰ق، تعلیق السید بن عبد المقصود بن عبدالرحیم، مؤسسة الکتب العلمیه، دار الکتب العلمیه، بیروت.
وابوجهل و یک یهودی
[۱۶۸] تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین، کاشانی، ج۹، ص۹۳، ملافتح اللّه، کتابفروشی محمدحسن علمی، تهران، ۱۳۳۶ش.
[۱۶۹] تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین، کاشانی، ج۹، ص۹۴، ملافتح اللّه، کتابفروشی محمدحسن علمی، تهران، ۱۳۳۶ش.
دانسته شده است.

از سند روایات تعبیر به تواتر شده است
[۱۷۰] احکام القرآن (جصاص)، جصاص، ج۵، ص۲۹۸، احمد بن علی، ۳۷۰ق، تحقیق محمدصادق قمحاوی، داراحیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۰۵ق.    
[۱۷۱] تقریب المعارف، ابوالصلاح حلبی، ج۱، ص۱۱۰، شیخ تقی الدین بن نجم الدین، ۴۴۷ق، مؤسسه انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم۱۴۰۴ق.
[۱۷۲] الاقتصاد الهادی إلی الرشاد، طوسی، ج۱، ص۱۸۱، شیخ الطائفه ابوجعفر محمد بن حسن، ۴۶۰ق، مکتبة چهلستون، تهران.    
[۱۷۳] ابن السبکی به نقل از روح المعانی، ج۱۴، ص ۷۴.
[۱۷۴] المنقذ من التقلید، ج۱، ص۴۹۲، حمصی رازی، سدید الدین محمود، تحقیق مؤسسه نشر اسلامی، مؤسسه نشر اسلامی، قم، ۱۴۱۲ق.
[۱۷۵] البدایة والنهایة، ابن کثیر دمشقی، ج۶، ص۸۲، ابوالفداء اسماعیل بن عمرو، ۷۷۴ق، مکتبة المعارف، بیروت.    
[۱۷۶] تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر دمشقی، ابوالفداء اسماعیل بن عمرو، ج۴، ص ۲۶۱، ۷۷۴ق، تحقیق محمدحسین شمس الدین، دارالکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون، بیروت، ۱۴۱۹ق.    
[۱۷۷] شرح المواقف، جرجانی، ج۷، ص۲۵۶، میرسید شریف، ۸۱۶ق، تصحیح محمد بدرالدین کنعانی، منشورات شریف رضی، قم.
[۱۷۸] السیرة الحلبیة فی سیرة الامین المأمون، الحلبی، ج۱، ص۴۹۳، علی بن برهان الدین، ۱۰۴۴ق، دارالمعرفة، بیروت.
[۱۷۹] فی ظلال القرآن، سید بن قطب بن ابراهیم شاذلی، ج۶، ص۳۴۲۵، ۱۳۸۷ق، دارالشروق، بیروت، قاهره، ۱۴۱۲ق.
[۱۸۰] التفسیر الوسیط للقرآن الکریم، طنطاوی محمد سید، ج۲۶، ص۱۲۱، مطبعة السعادة، ۱۴۰۷ق.
[۱۸۱] التفسیر الوسیط للقرآن الکریم، طنطاوی محمد سید، ج۲۷، ص۱۲۱، مطبعة السعادة، ۱۴۰۷ق.
[۱۸۲] الأمثل فی تفسیر کتاب اللّه المنزل، مکارم شیرازی، ج۱۷، ص۲۹۳، ناصر، مدرسه امام علی بن ابوطالب، قم، ۱۴۲۱.    

تعبیرهای دیگری نیز درباره سند روایات وجود دارد:
شهرتش بی نیاز از نقلش کرده
[۱۸۳] الخرائج والجرائح، قطب الدین راوندی، ج۱، ص۳۱، ابوالحسن یا ابوالحسین سعید بن عبداللّه، ۵۷۳ق، تحقیق ابطحی، مؤسسه امام مهدی (عج)، قم، ۱۴۰۹ق.    
[۱۸۴] البدایة والنهایة، ابن کثیر دمشقی، ج۶، ص۸۵، ابوالفداء اسماعیل بن عمرو، ۷۷۴ق، مکتبة المعارف، بیروت.    
قصه اش معروف است
[۱۸۵] کشف الغمة، إربلی، ج۱، ص۲۸، علی بن عیسی، ۶۹۳ق، تصحیح سید هاشم رسولی محلاتی، انتشارات مکتبة بنی هاشمی، تبریز، ۱۳۸۱هجری.
همانا این حدیث را جماعت کثیری از صحابه روایت کرده‌اند و امثال صحابه، تابعین از آن‌ها نقل کرده‌اند، سپس آن را همه از آنان نقل کرده‌اند تا به دست ما رسیده و به وسیله آیه کریمه تأیید شده است
[۱۸۶] المواهب اللدنیّة بالمنح المحمدیة، احمد بن محمد، ج۲، ص۵۲۲، ۹۲۳ق، تحقیق صالح احمد الشامی، المکتب الاسلامی، بیروت، ۱۴۱۲ق.
نزدیک است که متواتر) معنوی (گردد اگرچه تواتر لفظی نباشد
[۱۸۷] شرح الشفاء، قاضی عیاض، ج۱، ص۵۸۷، ۵۴۴ق، شرح ملاعلی القاری، مؤسسه دارالعلوم لخدمة الکتاب الاسلامی، دمشق.
نقلی مستفیض دارد که نزد کسی که از طرق آن اطلاع دارد، مفید قطع است
[۱۸۸] فتح الباری شرح صحیح البخاری، ابن حجر عسقلانی، ج۶، ص۵۹۲، أحمد بن علی ابوالفضل، ۸۵۲ق، دارالمعرفة، بیروت ۱۳۷۹.
روایاتش مستفیضه‌اند و اهل حدیث و مفسرین بر قبول شان اتفاق دارند همان طور که گفته شده،... آن روایت‌ها را محدثین و علمای شیعه بدون هیچ توقفی، به تحقیق پذیرفته‌اند... روایات مستفیض زیادی که شیعه و سنی آن‌ها را نقل کرده‌اند و محدّثین قبول کرده‌اند... این معجزه از معجزاتی است که مسلمانان آن را بدون تشکیک در آن پذیرفته‌اند.
[۱۸۹] المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، ج۱۹، ص۵۵، سید محمدحسین، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم۱۴۱۷ق.    
[۱۹۰] المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، ج۱۹، ص۵۹، سید محمدحسین، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم۱۴۱۷ق.    
[۱۹۱] المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، ج۱۹، ص۶۰، سید محمدحسین، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم۱۴۱۷ق.    

بنابراین، سخن برخی که آن را خبر واحد دانسته‌اند
[۱۹۲] تفسیر الکاشف، مغنیه، ج۷، ص۱۸۹، محمد جواد، ۱۴۰۰ق، دار الکتب الإسلامیة، تهران، ۱۴۲۴ق.
[۱۹۳] تفسیر المراغی، مراغی، ج۹، ص۷۶، احمد بن مصطفی، ۱۳۷۱ق، داراحیاء التراث العربی، بیروت.
بی اساس است گرچه برخی از آن‌ها وقوع شق القمر را قبول دارند.
[۱۹۴] الفتوحات الالهیة، العجیلی، ج۴، ص۲۴۱، سلیمان بن عمر، ۱۲۰۴ق، دار احیاءالتراث العربی، بیروت.
[۱۹۵] الجامع لأحکام القرآن، قرطبی، ج۱۸، ص۱۲۷، محمد بن احمد، ۶۷۱ق، انتشارات ناصرخسرو، تهران، ۱۳۶۴.


بر وقوع انشقاق قمر ادعای اجماع شده است چنان‌که شیخ طوسی گفته است: مسلمانان اجماع دارند شقّ القمر واقع شده و مخالفت کسی که بعداً مخالفت کرده، چون بر خلاف قاعده است، به حساب نمی‌آید، زیرا قول وقوع شقّ القمر بین صحابه مشهورتر است و هیچ‌کس منکر آن نشده، و همین دلالت بر صحت آن می‌کند.
[۱۹۶] التبیان فی تفسیر القرآن، طوسی، ج۹، ص۴۴۳، شیخ الطائفه ابوجعفر محمد بن حسن، ۴۶۰ق، با مقدمه شیخ آغا بزرگ تهرانی و تحقیق احمد قصیر عاملی، دار احیاء التراث العربی، بیروت.    


• احکام القرآن (جصاص)، جصاص، احمد بن علی، ۳۷۰ق، تحقیق محمدصادق قمحاوی، داراحیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۰۵ق.
• إعلام الوری بأعلام الهدی، طبرسی، امین الاسلام ابوعلی فضل بن حسن بن فضل، ۵۴۸ق، انتشارات دارالکتب الاسلامیة، قم.
• الاحتجاج، طبرسی، ابومنصور، احمد بن علی بن ابوطالب، نشر مرتضی، مشهد مقدس، ۱۴۰۳ق.
• الإرشاد فی معرفة حجج اللّه علی العباد، مفید، محمد بن محمد بن نعمان، ۴۱۳ق، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، قم، ۱۴۱۳ق (جلد یازدهم از مجموعه مصنفات شیخ مفید).
• الاقتصاد الهادی إلی الرشاد، طوسی، شیخ الطائفه ابوجعفر محمد بن حسن، ۴۶۰ق، مکتبة چهلستون، تهران.
• الأمالی للمفید، مفید، محمد بن محمد بن نعمان، ۴۱۳ق، کنکره جهانی هزاره شیخ مفید، قم۱۴۱۳ق (جلد ۱۳ از مجموعه مصنفات شیخ مفید).
• الأمالی للطوسی، طوسی، شیخ الطائفة ابوجعفر محمد بن حسن، ۴۶۰ق، انتشارات دارالثقافة، قم، ۱۴۱۴ق.
• الأمثل فی تفسیر کتاب اللّه المنزل، مکارم شیرازی، ناصر، مدرسه امام علی بن ابوطالب، قم، ۱۴۲۱.
• أنوار التنزیل وأسرار التأویل، بیضاوی، عبداللّه بن عمر، تحقیق محمدعبدالرحمن مرعشی، داراحیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۱۸ق.
• البدایة والنهایة، ابن کثیر دمشقی، ابوالفداء اسماعیل بن عمرو، ۷۷۴ق، مکتبة المعارف، بیروت.
• البرهان فی تفسیر القرآن، بحرانی سید هاشم، ۱۱۰۷ق، تحقیق قسم الدراسات الإسلامیة مؤسسة البعثة، قم، بنیاد بعثت، تهران، ۱۴۱۶ق.
• تاج العروس من جواهر القاموس، الزبیدی، مرتضی ابوالفیض، ۱۲۰۵ق، دارالهدی، ۱۴۰۹ق.
• تأویل مختلف الحدیث، الدینوری، ابن قتیبه، ۲۷۶ق، درالکتاب العربی، بیروت.
• التبیان فی تفسیر القرآن، طوسی، شیخ الطائفه ابوجعفر محمد بن حسن، ۴۶۰ق، با مقدمه شیخ آغا بزرگ تهرانی و تحقیق احمد قصیر عاملی، دار احیاء التراث العربی، بیروت.
• تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر دمشقی، ابوالفداء اسماعیل بن عمرو، ۷۷۴ق، تحقیق محمدحسین شمس الدین، دارالکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون، بیروت، ۱۴۱۹ق.
• تفسیر الکاشف، مغنیه، محمد جواد، ۱۴۰۰ق، دار الکتب الإسلامیة، تهران، ۱۴۲۴ق.
• تفسیر المراغی، مراغی، احمد بن مصطفی، ۱۳۷۱ق، داراحیاء التراث العربی، بیروت.
• تفسیر النسائی، نسائی، احمد بن شعیب ابوعبدالرحمن، ۳۰۳ق، مکتبة السنة، قاهره، ۱۴۱۰.
• التفسیر الوسیط للقرآن الکریم، طنطاوی محمد سید، مطبعة السعادة، ۱۴۰۷ق.
• تفسیر علی بن ابراهیم القمی، قمی، ابوالحسن علی بن ابراهیم بن هاشم، ق۳، مؤسسه دار الکتاب، قم، ۱۴۰۴ق.
• تفسیر غرائب القرآن ورغائب الفرقان، نیشابوری، نظام الدین حسن بن محمد، بعد از ۷۲۸ق، دار الکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۱۶ق.
• تفسیر کبیر مفاتیح الغیب، فخر الدین رازی ابوعبداللّه محمد بن عمر، ۶۰۶ق، داراحیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۲۰ق.
• تفسیر کنزالدقائق وبحر الغرائب، قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا، ۱۱۲۵ق، تحقیق حسین درگاهی، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، تهران ۱۳۶۸ش.
• تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین، کاشانی، ملافتح اللّه، کتابفروشی محمدحسن علمی، تهران، ۱۳۳۶ش.
• تفسیر نمونه للمکارم، مکارم شیرازی، ناصر، با همکاری دیگران، دار الکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۷۴ش.
• تقریب المعارف، ابوالصلاح حلبی، شیخ تقی الدین بن نجم الدین، ۴۴۷ق، مؤسسه انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم۱۴۰۴ق.
• جامع البیان فی تفسیر القرآن، طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، ۳۱۰ق، دارالمعرفه، بیروت، ۱۴۱۲ق.
• الجامع الصحیح المختصر، بخاری الجعفی محمد بن اسماعیل ابوعبداللّه، ۲۵۶ق، تحقیق مصطفی دیب البغا، دار ابن کثیر، الیمامة، بیروت، ۱۴۰۷ق ـ ۱۹۸۷م.
• الجامع لأحکام القرآن، قرطبی، محمد بن احمد، ۶۷۱ق، انتشارات ناصرخسرو، تهران، ۱۳۶۴.
• الجعفریات (الأشعثیات، ابن اشعث، محمد بن محمد، مکتبة نینوی الحدیثة، تهران، به صورت سنگی چاپ شده است همراه با کتاب قرب الإسناد در یک مجلد.
• حجة اللّه علی العالمین فی معجزات سیدالمرسلین، النبهانی، یوسف بن اسماعیل، ۱۳۵۰ق، ناشر: حسن جصنا و محمد امین دمج، بیروت.
• الخرائج والجرائح، قطب الدین راوندی، ابوالحسن یا ابوالحسین سعید بن عبداللّه، ۵۷۳ق، تحقیق ابطحی، مؤسسه امام مهدی (عج)، قم، ۱۴۰۹ق.
• الخصائص، ابن جنی، ابوالفتح عثمان، ۳۹۲ق، تحقیق محمدعلی النجار، عالم الکتب، بیروت.
• الدر المنثور فی تفسیر المأثور، سیوطی، جلال الدین، عبدالرحمن، ۹۱۱ق، کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی، قم، ۱۴۰۴ق.
• دلائل النبوة، ابونعیم الاصبهانی، احمد بن عبداللّه، ۴۳۰ق، دارالوعی، حلب.
• الذخیرة فی علم الکلام، علم الهدی سید مرتضی، علی بن حسین، ۴۳۶ق، تحقیق سید احمد حسینی، مؤسسة النشر الاسلامی، قم.
• روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، آلوسی سید محمود، ۱۲۷۰ق، تحقیق علی عبدالباری عطیة، دارالکتب العلمیه، بیروت۱۴۱۵ق.
• روض الجنان وروح الجنان فی تفسیر القرآن، ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، تحقیق محمد جعفر یاحقی، محمد مهدی ناصح، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، ۱۴۰۸ق.
• سنن الترمذی، ترمذی، محمد بن عیسی ابوعیسی، ۲۷۹ق، تحقیق احمد محمد شاکر و دیگران، داراحیاء التراث العربی، بیروت.
• السیرة الحلبیة فی سیرة الامین المأمون، الحلبی، علی بن برهان الدین، ۱۰۴۴ق، دارالمعرفة، بیروت.
• شرح ابن عقیل، ابن عقیل العقیلی المصری الهمدانی، بهاء الدین عبداللّه، ۷۶۹ق، تحقیق محمد محیی الدین عبدالحمید، دارالفکر، دمشق، ۱۹۸۵.
• شرح الشفاء، قاضی عیاض، ۵۴۴ق، شرح ملاعلی القاری، مؤسسه دارالعلوم لخدمة الکتاب الاسلامی، دمشق.
• شرح المواقف، جرجانی، میرسید شریف، ۸۱۶ق، تصحیح محمد بدرالدین کنعانی، منشورات شریف رضی، قم.
• صحیح مسلم، مسلم بن حجاج ابوالحسن قشیری نیشابوری، ۲۶۱ق، تعلیق وتحقیق محمد فؤاد عبدالباقی، دار احیاء التراث العربی، بیروت.
• فتح الباری شرح صحیح البخاری، ابن حجر عسقلانی، أحمد بن علی ابوالفضل، ۸۵۲ق، دارالمعرفة، بیروت ۱۳۷۹.
• الفتوحات الالهیة، العجیلی، سلیمان بن عمر، ۱۲۰۴ق، دار احیاءالتراث العربی، بیروت.
• الفصول المختارة، علم الهدی، سید مرتضی، علی بن حسین، ۴۳۶ق یا شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، ۴۱۳ق، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، قم، ۱۴۱۳ق (جلد دوم از مجموعه مصنفات شیخ مفید).
• فی ظلال القرآن، سید بن قطب بن ابراهیم شاذلی، ۱۳۸۷ق، دارالشروق، بیروت، قاهره، ۱۴۱۲ق.
• الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، زمخشری، محمود بن عمر، ۵۳۸ق، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۷ق.
• کشف الأسرار وعدة الأبرار، رشید الدین میبدی، احمد بن ابوسعد، ق ۶، تحقیق علی اصغر حکمت، انتشارات امیرکبیر، تهران، ۳۷۱ش.
• کشف الغمة، إربلی، علی بن عیسی، ۶۹۳ق، تصحیح سید هاشم رسولی محلاتی، انتشارات مکتبة بنی هاشمی، تبریز، ۱۳۸۱هجری.
• کمال الدین وتمام النعمة، صدوق، محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی، ۳۸۱ق، انتشارات دارالکتب الاسلامیة، قم، ۱۳۹۵ق.
• لسان العرب، ابن منظور، محمد بن مکرم، ۷۱۱ق، دارصادر، بیروت ۱۴۱۴ق.
• مجمع البیان فی تفسیر القرآن، طبرسی، امین الاسلام ابوعلی فضل بن حسن بن فضل، ۵۴۸ق، انتشارات ناصرخسرو، تهران ۱۳۷۲ش.
• المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، ابن عطیه اندلسی، عبدالحق بن غالب، ۵۴۱ق، تحقیق عبدالسلام عبدالشافی محمد، دارالکتب العلمیه، بیروت ۱۴۲۲ق.
• المستدرک علی الصحیحین، حاکم نیشابوری، محمد بن عبداللّه، ۴۰۵ق، مع الکتاب: تعلیقات الذهبی فی التلخیص، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا، دارالکتب العلمیة، بیروت، ۱۴۱۱.
• مسند أحمد بن حنبل، احمد بن حنبل ابوعبداللّه الشیبانی، ۲۴۱ق، مؤسسة قرطبة، القاهرة.
• معجم القرائات القرآنیة، احمد مختار عمر، عبدالعال سالم مکرم، انتشارات اسوه، ایران، ۱۴۱۳ق.
• معجم مقاییس اللغة، ابن فارس، ابوالحسین احمد، ۳۹۵ق، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۰۴ق.
• مغنی اللبیب عن کتب الأعاریب، ابن هشام الأنصاری، جمال الدین أبومحمد عبداللّه بن یوسف، ۷۶۱ق، تحقیق مازن المبارک ومحمدعلی حمد اللّه، دارالفکر، بیروت۱۹۸۵.
• المفردات فی غریب القرآن (مفردات الفاظ قرآن)، راغب اصفهانی، حسین بن محمد، ۵۰۲، تحقیق صفوان عدنان داودی، دارالعلم الدار الشامیة، دمشق بیروت، ۱۴۱۲ق.
• مناقب آل ابوطالب، ابن شهر آشوب مازندرانی، رشید الدین محمد، ۵۸۸ق، تصحیح و تعلیق سید هاشم رسولی محلاتی، مؤسسه انتشارات علامه، قم ۱۳۷۹هجری.
• المنتخب من مسند عبد بن حمید، عبد بن حمید بن نصر ابومحمد الکسی، تحقیق صبحی البدری السامرائی ومحمود محمد خلیل الصعیدی، مکتبة السنة، قاهره، ۱۴۰۸ق.
• المنقذ من التقلید، حمصی رازی، سدید الدین محمود، تحقیق مؤسسه نشر اسلامی، مؤسسه نشر اسلامی، قم، ۱۴۱۲ق.
• المواهب اللدنیّة بالمنح المحمدیة، احمد بن محمد، ۹۲۳ق، تحقیق صالح احمد الشامی، المکتب الاسلامی، بیروت، ۱۴۱۲ق.
• المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، سید محمدحسین، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم۱۴۱۷ق.
• نظم الدرر فی تناسب الآیات والسور، البقاعی، ابوالحسن ابراهیم بن عمر بن حسن، ۸۸۵ق، دایرة المعارف العثمانیة، حیدرآباد دکن هند، ۱۳۹۷ق.
• النکت والعیون تفسیر الماوردی، الماوردی، ابوالحسن علی بن محمد بن حبیب، ۴۵۰ق، تعلیق السید بن عبد المقصود بن عبدالرحیم، مؤسسة الکتب العلمیه، دار الکتب العلمیه، بیروت.
• النهایة فی غریب الحدیث والأثر، أبوالسعادات المبارک بن محمد الجزری، ۶۰۶ق، تحقیق طاهر أحمد الزاوی محمود محمد الطناحی، المکتبة العلمیة، بیروت ۱۳۹۹ق ۱۹۷۹م.
• نهج البیان عن کشف معانی القرآن، شیبانی، محمد بن حسن، تحقیق حسین درگاهی، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، تهران، ۱۴۱۳ق.

۱. ↑ العین، جوهری، ذیل واژه.
۲. ↑ تهذیب اللغة، ذیل واژه.
۳. ↑ معجم مقاییس اللغة، ابن فارس، ذیل واژه، ابوالحسین احمد، ۳۹۵ق، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۰۴ق.
۴. ↑ المفردات فی غریب القرآن (مفردات الفاظ قرآن)، راغب اصفهانی، ذیل واژه، حسین بن محمد، ۵۰۲، تحقیق صفوان عدنان داودی، دارالعلم الدار الشامیة، دمشق بیروت، ۱۴۱۲ق.    
۵. ↑ مرعشی نجفی، سید شهاب الدین، شرح احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج۳۱، ص۴۱۸.
۶. ↑ طبرسی، فضل بن حسن، تحقیق لجنة من العلماء و المحققین الاحصایین، ص۳۱۰.
۷. ↑ الآلوسی، سید محمود، تفسیر روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم والسبع المثانی، مصحح محمد احمد الامد و عمرعبد السلام السلامی، ج۲۷، ص۱۰۵.
۸. ↑ طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۹، ص۶۰.    
۹. ↑ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۲۳، ص۱۸.    
۱۰. ↑ طوسی، محمد بن حسن، الامالی، ص۳۴۱.    
۱۱. ↑ قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، تصحیح سید طیب موسوی جزایری، ج۲، ص۳۴۱.    
۱۲. ↑ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، مصحح احمد حبیب قصیر العاملی، ج۹، ص۴۴۳.    
۱۳. ↑ کاشانی، فتح الله، تفسیر کبیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین، پاورقی میرزا ابوالحسن شعرانی، ج۹، ص۹۸.
۱۴. ↑ سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی التفسیر بالماثور، مصصح شیخ نجدت نجیب، ج۷، ص۵۱۰.
۱۵. ↑ الزمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقایق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التاویل، ج۴، ص۴۳۱.    
۱۶. ↑ الطبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج۲۲، ص۱۰۴.    
۱۷. ↑ قمر/سوره۵۴، آیه۱.    
۱۸. ↑ قمر/سوره۵۴، آیه۲.    
۱۹. ↑ قمر/سوره۵۴، آیه۱.    
۲۰. ↑ قمر/سوره۵۴، آیه۲.    
۲۱. ↑ قمر/سوره۵۴، آیه۳.    
۲۲. ↑ تفسیر نمونه للمکارم، مکارم شیرازی، ج۲۳، ص۱۲، ناصر، با همکاری دیگران، دار الکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۷۴ش.    
۲۳. ↑ قمر/سوره۵۴، آیه۴.    
۲۴. ↑ مجمع البیان فی تفسیر القرآن، طبرسی، ج۹، ص۳۱۰، امین الاسلام ابوعلی فضل بن حسن بن فضل، ۵۴۸ق، انتشارات ناصرخسرو، تهران ۱۳۷۲ش.    
۲۵. ↑ النکت والعیون تفسیر الماوردی، الماوردی، ج۵، ص۴۰۹، ابوالحسن علی بن محمد بن حبیب، ۴۵۰ق، تعلیق السید بن عبد المقصود بن عبدالرحیم، مؤسسة الکتب العلمیه، دار الکتب العلمیه، بیروت.
۲۶. ↑ تأویل مختلف الحدیث، الدینوری، ج۱، ص۲۱ـ ۲۰، ابن قتیبه، ۲۷۶ق، درالکتاب العربی، بیروت.
۲۷. ↑ الفصول المختارة، ج۱، ص۲۰۸، علم الهدی، سید مرتضی، علی بن حسین، ۴۳۶ق یا شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، ۴۱۳ق، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، قم، ۱۴۱۳ق (جلد دوم از مجموعه مصنفات شیخ مفید).    
۲۸. ↑ تفسیر المراغی، مراغی، ج۹، ص۷۶، احمد بن مصطفی، ۱۳۷۱ق، داراحیاء التراث العربی، بیروت.
۲۹. ↑ تفسیر الکاشف، مغنیه، ج۷، ص۱۸۹، محمد جواد، ۱۴۰۰ق، دار الکتب الإسلامیة، تهران، ۱۴۲۴ق.
۳۰. ↑ تفسیر المنتخب، ذیل آیه
۳۱. ↑ مجمع البیان فی تفسیر القرآن، طبرسی، ج۹، ص۳۱۰، امین الاسلام ابوعلی فضل بن حسن بن فضل، ۵۴۸ق، انتشارات ناصرخسرو، تهران ۱۳۷۲ش.    
۳۲. ↑ المواهب اللدنیّة بالمنح المحمدیة، احمد بن محمد، ج۲، ص۵۲۱، ۹۲۳ق، تحقیق صالح احمد الشامی، المکتب الاسلامی، بیروت، ۱۴۱۲ق.
۳۳. ↑ المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، ج۱۹، ص۵۵، سید محمدحسین، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم۱۴۱۷ق.    
۳۴. ↑ تفسیر غرائب القرآن ورغائب الفرقان، نیشابوری، نظام الدین حسن بن محمد، ج۶، ص۲۱۷، بعد از ۷۲۸ق، دار الکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۱۶ق.
۳۵. ↑ تفسیر الکاشف، مغنیه، ج۷، ص۱۸۹ـ ۱۹۰، محمد جواد، ۱۴۰۰ق، دار الکتب الإسلامیة، تهران، ۱۴۲۴ق.
۳۶. ↑ التبیان فی تفسیر القرآن، طوسی، ج۹، ص۴۴۲، شیخ الطائفه ابوجعفر محمد بن حسن، ۴۶۰ق، با مقدمه شیخ آغا بزرگ تهرانی و تحقیق احمد قصیر عاملی، دار احیاء التراث العربی، بیروت.    
۳۷. ↑ المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، ابن عطیه اندلسی، ج۵، ص۲۱۱، عبدالحق بن غالب، ۵۴۱ق، تحقیق عبدالسلام عبدالشافی محمد، دارالکتب العلمیه، بیروت ۱۴۲۲ق.    
۳۸. ↑ مجمع البیان فی تفسیر القرآن، طبرسی، ج۹، ص۲۸۱، امین الاسلام ابوعلی فضل بن حسن بن فضل، ۵۴۸ق، انتشارات ناصرخسرو، تهران ۱۳۷۲ش.    
۳۹. ↑ شرح الشفاء، قاضی عیاض، ج۱، ص۵۸۴، ۵۴۴ق، شرح ملاعلی القاری، مؤسسه دارالعلوم لخدمة الکتاب الاسلامی، دمشق.
۴۰. ↑ تفسیر غرائب القرآن ورغائب الفرقان، نیشابوری، ج۶، ص۲۱۷، نظام الدین حسن بن محمد، بعد از ۷۲۸ق، دار الکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۱۶ق.
۴۱. ↑ نظم الدرر فی تناسب الآیات والسور، البقاعی، ذیل آیه، ابوالحسن ابراهیم بن عمر بن حسن، ۸۸۵ق، دایرة المعارف العثمانیة، حیدرآباد دکن هند، ۱۳۹۷ق.
۴۲. ↑ المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، ج۱۹، ص۵۵، سید محمدحسین، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم۱۴۱۷ق.    
۴۳. ↑ النهایة فی غریب الحدیث والأثر، أبوالسعادات المبارک بن محمد الجزری، ۶۰۶ق، تحقیق طاهر أحمد الزاوی محمود محمد الطناحی، المکتبة العلمیة، بیروت ۱۳۹۹ق ۱۹۷۹م.
۴۴. ↑ لسان العرب، ابن منظور، محمد بن مکرم، ۷۱۱ق، دارصادر، بیروت ۱۴۱۴ق.    
۴۵. ↑ تاج العروس من جواهر القاموس، الزبیدی، مرتضی ابوالفیض، ۱۲۰۵ق، دارالهدی، ۱۴۰۹ق.
۴۶. ↑ الخصائص، ابن جنی، ج۳، ص۲۶۴، ابوالفتح عثمان، ۳۹۲ق، تحقیق محمدعلی النجار، عالم الکتب، بیروت.
۴۷. ↑ المفصل فی صنعة الاعراب، ج۱، ص۵۴.
۴۸. ↑ مغنی اللبیب عن کتب الأعاریب، ابن هشام الأنصاری، ذیل بحث «اذ» ص ۱۱۹، جمال الدین أبومحمد عبداللّه بن یوسف، ۷۶۱ق، تحقیق مازن المبارک ومحمدعلی حمد اللّه، دارالفکر، بیروت۱۹۸۵.
۴۹. ↑ شرح ابن عقیل، ابن عقیل العقیلی المصری الهمدانی، ج۴، ص۲۶۴، بهاء الدین عبداللّه، ۷۶۹ق، تحقیق محمد محیی الدین عبدالحمید، دارالفکر، دمشق، ۱۹۸۵.
۵۰. ↑ صحیح بخاری، ج۴، ص۱۸۸۱، ح۴۶۵۲.
۵۱. ↑ صحیح بخاری، ج۵، ص۲۳۸۴.
۵۲. ↑ صحیح مسلم، مسلم بن حجاج ابوالحسن قشیری نیشابوری، ج۲، ص۵۹۲، ۲۶۱ق، تعلیق وتحقیق محمد فؤاد عبدالباقی، دار احیاء التراث العربی، بیروت.
۵۳. ↑ صحیح مسلم، مسلم بن حجاج ابوالحسن قشیری نیشابوری، ج۱۸، ص۴۷۷، ۲۶۱ق، تعلیق وتحقیق محمد فؤاد عبدالباقی، دار احیاء التراث العربی، بیروت.
۵۴. ↑ الجعفریات (الأشعثیات، ابن اشعث، ج۱، ص۲۱۲، محمد بن محمد، مکتبة نینوی الحدیثة، تهران، به صورت سنگی چاپ شده است همراه با کتاب قرب الإسناد در یک مجلد.
۵۵. ↑ الأمالی للمفید، مفید، ج۱، ص۱۸۷، محمد بن محمد بن نعمان، ۴۱۳ق، کنکره جهانی هزاره شیخ مفید، قم۱۴۱۳ق (جلد ۱۳ از مجموعه مصنفات شیخ مفید).
۵۶. ↑ الأمالی للطوسی، طوسی، ج۱، ص۳۳۷، شیخ الطائفة ابوجعفر محمد بن حسن، ۴۶۰ق، انتشارات دارالثقافة، قم، ۱۴۱۴ق.
۵۷. ↑ تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر دمشقی، ابوالفداء اسماعیل بن عمرو، ج۷، ص۴۳۵-۴۳۷، ۷۷۴ق، تحقیق محمدحسین شمس الدین، دارالکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون، بیروت، ۱۴۱۹ق.    
۵۸. ↑ الأمثل فی تفسیر کتاب اللّه المنزل، مکارم شیرازی، ج۱۷، ص۲۹۰، ناصر، مدرسه امام علی بن ابوطالب، قم، ۱۴۲۱.    
۵۹. ↑ تفسیر المراغی، مراغی، ج۲۷، ص۷۷، احمد بن مصطفی، ۱۳۷۱ق، داراحیاء التراث العربی، بیروت.
۶۰. ↑ تفسیر الکاشف، مغنیه، ج۷، ص۱۸۹ـ ۱۹۰، محمد جواد، ۱۴۰۰ق، دار الکتب الإسلامیة، تهران، ۱۴۲۴ق.
۶۱. ↑ الذخیرة فی علم الکلام، علم الهدی سید مرتضی، ج۱، ص۴۰۸، علی بن حسین، ۴۳۶ق، تحقیق سید احمد حسینی، مؤسسة النشر الاسلامی، قم.
۶۲. ↑ التبیان فی تفسیر القرآن، طوسی، ج۹، ص۴۴۳، شیخ الطائفه ابوجعفر محمد بن حسن، ۴۶۰ق، با مقدمه شیخ آغا بزرگ تهرانی و تحقیق احمد قصیر عاملی، دار احیاء التراث العربی، بیروت.    
۶۳. ↑ مجمع البیان فی تفسیر القرآن، طبرسی، ج۹، ص۲۸۲، امین الاسلام ابوعلی فضل بن حسن بن فضل، ۵۴۸ق، انتشارات ناصرخسرو، تهران ۱۳۷۲ش.    
۶۴. ↑ شرح الشفاء، قاضی عیاض، ج۱، ص۵۸۷ـ ۵۸۸، ۵۴۴ق، شرح ملاعلی القاری، مؤسسه دارالعلوم لخدمة الکتاب الاسلامی، دمشق.
۶۵. ↑ الذخیرة فی علم الکلام، علم الهدی سید مرتضی، ج۱، ص۴۰۸، علی بن حسین، ۴۳۶ق، تحقیق سید احمد حسینی، مؤسسة النشر الاسلامی، قم.
۶۶. ↑ الاقتصاد الهادی إلی الرشاد، طوسی، ج۱، ص۱۸۲، شیخ الطائفه ابوجعفر محمد بن حسن، ۴۶۰ق، مکتبة چهلستون، تهران.    
۶۷. ↑ تفسیر کبیر مفاتیح الغیب، فخر الدین رازی ابوعبداللّه محمد بن عمر، ج۲۹، ص۲۸، ۶۰۶ق، داراحیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۲۰ق.
۶۸. ↑ المنقذ من التقلید، حمصی رازی، ج۱، ص۴۹۵، سدید الدین محمود، تحقیق مؤسسه نشر اسلامی، مؤسسه نشر اسلامی، قم، ۱۴۱۲ق.
۶۹. ↑ البدایة والنهایة، ابن کثیر دمشقی، ج۶، ص۸۰، ابوالفداء اسماعیل بن عمرو، ۷۷۴ق، مکتبة المعارف، بیروت.    
۷۰. ↑ المواهب اللدنیّة بالمنح المحمدیة، احمد بن محمد، ج۲، ص۵۲۶ـ ۵۲۷، ۹۲۳ق، تحقیق صالح احمد الشامی، المکتب الاسلامی، بیروت، ۱۴۱۲ق.
۷۱. ↑ شرح الشفاء، قاضی عیاض، ج۱، ص۵۸۷ـ ۵۸۸، ۵۴۴ق، شرح ملاعلی القاری، مؤسسه دارالعلوم لخدمة الکتاب الاسلامی، دمشق.
۷۲. ↑ حجة اللّه علی العالمین فی معجزات سیدالمرسلین، النبهانی، ج۱، ص۳۹۷، یوسف بن اسماعیل، ۱۳۵۰ق، ناشر: حسن جصنا و محمد امین دمج، بیروت.
۷۳. ↑ الأمثل فی تفسیر کتاب اللّه المنزل، مکارم شیرازی، ج۱۷، ص۲۹۸ ۲۹۹، ناصر، مدرسه امام علی بن ابوطالب، قم، ۱۴۲۱.    
۷۴. ↑ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، آلوسی سید محمود، ج۲۷، ص۷۶، ۱۲۷۰ق، تحقیق علی عبدالباری عطیة، دارالکتب العلمیه، بیروت۱۴۱۵ق.
۷۵. ↑ قمر/سوره۵۴، آیه۱.    
۷۶. ↑ المستدرک علی الصحیحین، ج۴، ص۶۵۱، رقم ۸۸۰۰، حاکم نیشابوری، محمد بن عبداللّه، ۴۰۵ق، مع الکتاب: تعلیقات الذهبی فی التلخیص، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا، دارالکتب العلمیة، بیروت، ۱۴۱۱.
۷۷. ↑ تفسیر المراغی، مراغی، ج۲۷، ص۷۶، احمد بن مصطفی، ۱۳۷۱ق، داراحیاء التراث العربی، بیروت.
۷۸. ↑ مغنی اللبیب عن کتب الأعاریب، ابن هشام الأنصاری، ج۱، ص۲۲۸، جمال الدین أبومحمد عبداللّه بن یوسف، ۷۶۱ق، تحقیق مازن المبارک ومحمدعلی حمد اللّه، دارالفکر، بیروت۱۹۸۵.
۷۹. ↑ معجم القرائات القرآنیة، احمد مختار عمر، ج۷، ص۲۹، عبدالعال سالم مکرم، انتشارات اسوه، ایران، ۱۴۱۳ق.
۸۰. ↑ مجمع البیان فی تفسیر القرآن، طبرسی، ج۹، ص۳۰۸، امین الاسلام ابوعلی فضل بن حسن بن فضل، ۵۴۸ق، انتشارات ناصرخسرو، تهران ۱۳۷۲ش.    
۸۱. ↑ الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، زمخشری، ج۴، ص۴۳۱، محمود بن عمر، ۵۳۸ق، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۷ق.
۸۲. ↑ أنوار التنزیل وأسرار التأویل، بیضاوی، ج۵، ص۱۶۴، عبداللّه بن عمر، تحقیق محمدعبدالرحمن مرعشی، داراحیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۱۸ق.
۸۳. ↑ تفسیر کنزالدقائق وبحر الغرائب، قمی مشهدی، ج۱۲، ص۵۲۷، محمد بن محمدرضا، ۱۱۲۵ق، تحقیق حسین درگاهی، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، تهران ۱۳۶۸ش.
۸۴. ↑ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۲۳، ص۱۳.    
۸۵. ↑ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۲۳، ص۱۶.    
۸۶. ↑ الطبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج ۲، ص۱۴.    
۸۷. ↑ طباطبائی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، ج۱۹، ص۶۴.    
۸۸. ↑ یزدی الحائری، شیخ علی، الزام الناصب فی اثبات الحجة الغائب، تحقیق سید علی عاشور، ج۱، ص۲۸۱.    
۸۹. ↑ یزدی الحائری، شیخ علی، الزام الناصب فی اثبات الحجة الغائب، تحقیق سید علی عاشور، ص۲۷۸.
۹۰. ↑ قول مختار حسن بصری و بلخی به نقل از طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۹، ص۴۴۲.    
۹۱. ↑ صادقی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنة، ج۲۷، ص۴۶۹.
۹۲. ↑ طباطبائی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، ج۱۹، ص۵۵.    
۹۳. ↑ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تصحیح احمد حبیب قصیر العاملی، ج۹، ص۴۴۱.    
۹۴. ↑ حسینی میلانی، سیدعلی، حدیث الدار، ص۹.    
۹۵. ↑ سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی التفسیر بالماثور، ج۷، ص۵۹۱.
۹۶. ↑ کمال الدین وتمام النعمة، صدوق، ج۱، ص۵۰۹ ۵۰۷، محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی، ۳۸۱ق، انتشارات دارالکتب الاسلامیة، قم، ۱۳۹۵ق.    
۹۷. ↑ الاحتجاج، طبرسی، ج۲، ص۴۷۱ ۴۷۳، ابومنصور، احمد بن علی بن ابوطالب، نشر مرتضی، مشهد مقدس، ۱۴۰۳ق.    
۹۸. ↑ الإرشاد فی معرفة حجج اللّه علی العباد، مفید، ج۲، ص۳۸۵، محمد بن محمد بن نعمان، ۴۱۳ق، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، قم، ۱۴۱۳ق (جلد یازدهم از مجموعه مصنفات شیخ مفید).    
۹۹. ↑ الأمالی للطوسی، طوسی، ج۱، ص۳۴۱، شیخ الطائفة ابوجعفر محمد بن حسن، ۴۶۰ق، انتشارات دارالثقافة، قم، ۱۴۱۴ق.
۱۰۰. ↑ الجامع الصحیح المختصر، ج۳، ص۱۴۰۴، رقم ۳۶۵۵، بخاری الجعفی محمد بن اسماعیل ابوعبداللّه، ۲۵۶ق، تحقیق مصطفی دیب البغا، دار ابن کثیر، الیمامة، بیروت، ۱۴۰۷ق ـ ۱۹۸۷م.
۱۰۱. ↑ الجامع الصحیح المختصر، ج۳، ص۱۳۳۱، رقم ۳۴۳۸، بخاری الجعفی محمد بن اسماعیل ابوعبداللّه، ۲۵۶ق، تحقیق مصطفی دیب البغا، دار ابن کثیر، الیمامة، بیروت، ۱۴۰۷ق ـ ۱۹۸۷م.
۱۰۲. ↑ صحیح مسلم، ج۴، ص۲۱۵۹، رقم ۲۸۰۲، مسلم بن حجاج ابوالحسن قشیری نیشابوری، ۲۶۱ق، تعلیق وتحقیق محمد فؤاد عبدالباقی، دار احیاء التراث العربی، بیروت.
۱۰۳. ↑ مسند أحمد بن حنبل، ج۳، ص۲۰۷، رقم ۱۳۱۷۷، احمد بن حنبل ابوعبداللّه الشیبانی، ۲۴۱ق، مؤسسة قرطبة، القاهرة.
۱۰۴. ↑ الجامع الصحیح المختصر، ج۴، ص۱۸۴۳، رقم ۴۵۸۵، بخاری الجعفی محمد بن اسماعیل ابوعبداللّه، ۲۵۶ق، تحقیق مصطفی دیب البغا، دار ابن کثیر، الیمامة، بیروت، ۱۴۰۷ق ـ ۱۹۸۷م.
۱۰۵. ↑ صحیح مسلم، ج۴، ص۲۱۵۹، رقم ۴۸ـ ۲۸۰۳، مسلم بن حجاج ابوالحسن قشیری نیشابوری، ۲۶۱ق، تعلیق وتحقیق محمد فؤاد عبدالباقی، دار احیاء التراث العربی، بیروت.
۱۰۶. ↑ جامع البیان فی تفسیر القرآن، طبری، ج۲۷، ص۵۱، ابوجعفر محمد بن جریر، ۳۱۰ق، دارالمعرفه، بیروت، ۱۴۱۲ق.
۱۰۷. ↑ الجامع الصحیح المختصر، ج۳، ص۱۳۳۰، رقم ۳۴۳۷، بخاری الجعفی محمد بن اسماعیل ابوعبداللّه، ۲۵۶ق، تحقیق مصطفی دیب البغا، دار ابن کثیر، الیمامة، بیروت، ۱۴۰۷ق ـ ۱۹۸۷م.
۱۰۸. ↑ صحیح مسلم، ج۴، ص۲۱۵۸، رقم ۴۳ـ۲۸۰۰، مسلم بن حجاج ابوالحسن قشیری نیشابوری، ۲۶۱ق، تعلیق وتحقیق محمد فؤاد عبدالباقی، دار احیاء التراث العربی، بیروت.
۱۰۹. ↑ مسند أحمد بن حنبل، احمد بن حنبل ابوعبداللّه الشیبانی، ج۱، ص۳۷۷ رقم۳۵۸۳، ۲۴۱ق، مؤسسة قرطبة، القاهرة.
۱۱۰. ↑ مجمع البیان فی تفسیر القرآن، طبرسی، ج۹، ص۳۱۰، امین الاسلام ابوعلی فضل بن حسن بن فضل، ۵۴۸ق، انتشارات ناصرخسرو، تهران ۱۳۷۲ش.    
۱۱۱. ↑ سنن الترمذی، ج۵، ص۳۹۷، ح۳۲۸۶، ترمذی، محمد بن عیسی ابوعیسی، ۲۷۹ق، تحقیق احمد محمد شاکر و دیگران، داراحیاء التراث العربی، بیروت.
۱۱۲. ↑ الأمالی للطوسی، طوسی، ج۱، ص۳۴۱، شیخ الطائفة ابوجعفر محمد بن حسن، ۴۶۰ق، انتشارات دارالثقافة، قم، ۱۴۱۴ق.
۱۱۳. ↑ مسند أحمد بن حنبل، ج۳، ص۱۶۵، رقم ۱۲۷۱۱، احمد بن حنبل ابوعبداللّه الشیبانی، ۲۴۱ق، مؤسسة قرطبة، القاهرة.
۱۱۴. ↑ الجامع الصحیح المختصر، ج۳، ص۱۴۰۴، رقم ۳۶۵۵، بخاری الجعفی محمد بن اسماعیل ابوعبداللّه، ۲۵۶ق، تحقیق مصطفی دیب البغا، دار ابن کثیر، الیمامة، بیروت، ۱۴۰۷ق ـ ۱۹۸۷م.
۱۱۵. ↑ سنن الترمذی، ج۵، ص۳۹۷، رقم ۳۲۸۵، ترمذی، محمد بن عیسی ابوعیسی، ۲۷۹ق، تحقیق احمد محمد شاکر و دیگران، داراحیاء التراث العربی، بیروت.
۱۱۶. ↑ تفسیر علی بن ابراهیم القمی، قمی، ج۲، ص۳۴۰، ابوالحسن علی بن ابراهیم بن هاشم، ق۳، مؤسسه دار الکتاب، قم، ۱۴۰۴ق.    
۱۱۷. ↑ الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، زمخشری، ج۴، ص۴۳۰، محمود بن عمر، ۵۳۸ق، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۷ق.
۱۱۸. ↑ کشف الأسرار وعدة الأبرار، رشید الدین میبدی، ج۹، ص۳۸۶، احمد بن ابوسعد، ق ۶، تحقیق علی اصغر حکمت، انتشارات امیرکبیر، تهران، ۳۷۱ش.
۱۱۹. ↑ نهج البیان عن کشف معانی القرآن، شیبانی، ج۵، ص۱۰۹، محمد بن حسن، تحقیق حسین درگاهی، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، تهران، ۱۴۱۳ق.
۱۲۰. ↑ الدر المنثور فی تفسیر المأثور، سیوطی، ج۶، ص۱۳۲، جلال الدین، عبدالرحمن، ۹۱۱ق، کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی، قم، ۱۴۰۴ق.
۱۲۱. ↑ کشف الأسرار وعدة الأبرار، رشید الدین میبدی، ج۹، ص۳۸۶، احمد بن ابوسعد، ق ۶، تحقیق علی اصغر حکمت، انتشارات امیرکبیر، تهران، ۳۷۱ش.
۱۲۲. ↑ جامع البیان فی تفسیر القرآن، طبری، ج۲۷، ص۵۱، ابوجعفر محمد بن جریر، ۳۱۰ق، دارالمعرفه، بیروت، ۱۴۱۲ق.
۱۲۳. ↑ حجة اللّه علی العالمین فی معجزات سیدالمرسلین، النبهانی، ج۱، ص۳۹۸، یوسف بن اسماعیل، ۱۳۵۰ق، ناشر: حسن جصنا و محمد امین دمج، بیروت.
۱۲۴. ↑ إعلام الوری بأعلام الهدی، طبرسی، ج۱، ص۲۸، امین الاسلام ابوعلی فضل بن حسن بن فضل، ۵۴۸ق، انتشارات دارالکتب الاسلامیة، قم.
۱۲۵. ↑ تفسیر علی بن ابراهیم القمی، قمی، ج۲، ص۳۴۱، ابوالحسن علی بن ابراهیم بن هاشم، ق۳، مؤسسه دار الکتاب، قم، ۱۴۰۴ق.    
۱۲۶. ↑ روض الجنان وروح الجنان فی تفسیر القرآن، ابوالفتوح رازی، ج۱۸، ص۲۱۳، حسین بن علی، تحقیق محمد جعفر یاحقی، محمد مهدی ناصح، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، ۱۴۰۸ق.
۱۲۷. ↑ الخرائج والجرائح، قطب الدین راوندی، ج۱، ص۱۴۱، ابوالحسن یا ابوالحسین سعید بن عبداللّه، ۵۷۳ق، تحقیق ابطحی، مؤسسه امام مهدی (عج)، قم، ۱۴۰۹ق.    
۱۲۸. ↑ الجامع الصحیح المختصر، ج۳، ص۱۴۰۴، رقم ۳۶۵۵، بخاری الجعفی محمد بن اسماعیل ابوعبداللّه، ۲۵۶ق، تحقیق مصطفی دیب البغا، دار ابن کثیر، الیمامة، بیروت، ۱۴۰۷ق ـ ۱۹۸۷م.
۱۲۹. ↑ مجمع البیان فی تفسیر القرآن، طبرسی، ج۹، ص۳۱۰، امین الاسلام ابوعلی فضل بن حسن بن فضل، ۵۴۸ق، انتشارات ناصرخسرو، تهران ۱۳۷۲ش.    
۱۳۰. ↑ سنن الترمذی، ج۵، ص۳۹۸، رقم ۳۲۸۹، ترمذی، محمد بن عیسی ابوعیسی، ۲۷۹ق، تحقیق احمد محمد شاکر و دیگران، داراحیاء التراث العربی، بیروت.
۱۳۱. ↑ مسند أحمد بن حنبل، ج۴، ص۸۱، رقم ۱۶۷۹۶، احمد بن حنبل ابوعبداللّه الشیبانی، ۲۴۱ق، مؤسسة قرطبة، القاهرة.
۱۳۲. ↑ مجمع البیان فی تفسیر القرآن، طبرسی، ج۹، ص۳۱۰، امین الاسلام ابوعلی فضل بن حسن بن فضل، ۵۴۸ق، انتشارات ناصرخسرو، تهران ۱۳۷۲ش.    
۱۳۳. ↑ الخرائج والجرائح، قطب الدین راوندی، ج۱، ص۱۴۲، ابوالحسن یا ابوالحسین سعید بن عبداللّه، ۵۷۳ق، تحقیق ابطحی، مؤسسه امام مهدی (عج)، قم، ۱۴۰۹ق.    
۱۳۴. ↑ مناقب آل ابوطالب، ابن شهر آشوب مازندرانی، ج۱، ص۱۰۶، رشید الدین محمد، ۵۸۸ق، تصحیح و تعلیق سید هاشم رسولی محلاتی، مؤسسه انتشارات علامه، قم ۱۳۷۹هجری.    
۱۳۵. ↑ المستدرک علی الصحیحین، ج۲، ص۵۱۲، رقم ۳۷۵۷، حاکم نیشابوری، محمد بن عبداللّه، ۴۰۵ق، مع الکتاب: تعلیقات الذهبی فی التلخیص، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا، دارالکتب العلمیة، بیروت، ۱۴۱۱.
۱۳۶. ↑ الدر المنثور فی تفسیر المأثور، سیوطی، ج۷، ص۶۷۰، جلال الدین، عبدالرحمن، ۹۱۱ق، کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی، قم، ۱۴۰۴ق.
۱۳۷. ↑ مسند أحمد بن حنبل، ج۱، ص۴۱۳، رقم ۳۹۲۴، احمد بن حنبل ابوعبداللّه الشیبانی، ۲۴۱ق، مؤسسة قرطبة، القاهرة.
۱۳۸. ↑ مجمع البیان فی تفسیر القرآن، طبرسی، ج۹، ص۳۱۰، امین الاسلام ابوعلی فضل بن حسن بن فضل، ۵۴۸ق، انتشارات ناصرخسرو، تهران ۱۳۷۲ش.    
۱۳۹. ↑ دلائل النبوة، ابونعیم الاصبهانی، احمد بن عبداللّه، ۴۳۰ق، ج۱، ص۲۴۵، رقم۲۰۵، دارالوعی، حلب.
۱۴۰. ↑ مناقب آل ابوطالب، ابن شهر آشوب مازندرانی، ج۱، ص۱۰۶، رشید الدین محمد، ۵۸۸ق، تصحیح و تعلیق سید هاشم رسولی محلاتی، مؤسسه انتشارات علامه، قم ۱۳۷۹هجری.    
۱۴۱. ↑ صحیح مسلم، ج۴، ص۲۱۵۸، رقم ۲۸۰۰، مسلم بن حجاج ابوالحسن قشیری نیشابوری، ۲۶۱ق، تعلیق وتحقیق محمد فؤاد عبدالباقی، دار احیاء التراث العربی، بیروت.
۱۴۲. ↑ سنن الترمذی، ج۵، ص۳۹۷، رقم ۳۲۸۵، ترمذی، محمد بن عیسی ابوعیسی، ۲۷۹ق، تحقیق احمد محمد شاکر و دیگران، داراحیاء التراث العربی، بیروت.
۱۴۳. ↑ الجامع الصحیح المختصر، ج۴، ص۱۸۴۳، رقم ۴۵۸۳، بخاری الجعفی محمد بن اسماعیل ابوعبداللّه، ۲۵۶ق، تحقیق مصطفی دیب البغا، دار ابن کثیر، الیمامة، بیروت، ۱۴۰۷ق ـ ۱۹۸۷م.
۱۴۴. ↑ جامع البیان فی تفسیر القرآن، طبری، ج۱۱، ص۵۴۳، ابوجعفر محمد بن جریر، ۳۱۰ق، دارالمعرفه، بیروت، ۱۴۱۲ق.
۱۴۵. ↑ مسند أحمد بن حنبل، ج۱، ص۴۴۷، رقم ۴۲۷۰، احمد بن حنبل ابوعبداللّه الشیبانی، ۲۴۱ق، مؤسسة قرطبة، القاهرة.
۱۴۶. ↑ البرهان فی تفسیر القرآن، بحرانی سید هاشم، ج۵، ص۲۱۵، ۱۱۰۷ق، تحقیق قسم الدراسات الإسلامیة مؤسسة البعثة، قم، بنیاد بعثت، تهران، ۱۴۱۶ق.
۱۴۷. ↑ مسند أحمد بن حنبل، ج۱، ص۴۵۶، رقم ۴۳۶۰، احمد بن حنبل ابوعبداللّه الشیبانی، ۲۴۱ق، مؤسسة قرطبة، القاهرة.
۱۴۸. ↑ جامع البیان فی تفسیر القرآن، طبری، ج۱۱، ص۵۴۳، ابوجعفر محمد بن جریر، ۳۱۰ق، دارالمعرفه، بیروت، ۱۴۱۲ق.
۱۴۹. ↑ صحیح مسلم، ج۴، ص۲۱۵۸، رقم ۲۸۰۰، مسلم بن حجاج ابوالحسن قشیری نیشابوری، ۲۶۱ق، تعلیق وتحقیق محمد فؤاد عبدالباقی، دار احیاء التراث العربی، بیروت.
۱۵۰. ↑ تفسیر النسائی، نسائی، ج۲، ص۳۶۶، احمد بن شعیب ابوعبدالرحمن، ۳۰۳ق، مکتبة السنة، قاهره، ۱۴۱۰.
۱۵۱. ↑ الجامع الصحیح المختصر، بخاری الجعفی محمد بن اسماعیل ابوعبداللّه، ج۳، ص۱۴۰۴، رقم ۳۵۵۶، ۲۵۶ق، تحقیق مصطفی دیب البغا، دار ابن کثیر، الیمامة، بیروت، ۱۴۰۷ق ـ ۱۹۸۷م.
۱۵۲. ↑ جامع البیان فی تفسیر القرآن، طبری، ج۱۱، ص۵۴۷، ابوجعفر محمد بن جریر، ۳۱۰ق، دارالمعرفه، بیروت، ۱۴۱۲ق.
۱۵۳. ↑ جامع البیان فی تفسیر القرآن، طبری، ج۱۱، ص۵۴۳، ابوجعفر محمد بن جریر، ۳۱۰ق، دارالمعرفه، بیروت، ۱۴۱۲ق.
۱۵۴. ↑ روض الجنان وروح الجنان فی تفسیر القرآن، ابوالفتوح رازی، ج۱۸، ص۲۱۳، حسین بن علی، تحقیق محمد جعفر یاحقی، محمد مهدی ناصح، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، ۱۴۰۸ق.
۱۵۵. ↑ تفسیر علی بن ابراهیم القمی، قمی، ج۲، ص۳۴۱، ابوالحسن علی بن ابراهیم بن هاشم، ق۳، مؤسسه دار الکتاب، قم، ۱۴۰۴ق.    
۱۵۶. ↑ صحیح مسلم، ج۴، ص۲۱۵۹، رقم ۴۶ـ ۲۸۰۲، مسلم بن حجاج ابوالحسن قشیری نیشابوری، ۲۶۱ق، تعلیق وتحقیق محمد فؤاد عبدالباقی، دار احیاء التراث العربی، بیروت.
۱۵۷. ↑ سنن الترمذی، ج۵، ص۳۹۷، رقم ۳۲۸۶، ترمذی، محمد بن عیسی ابوعیسی، ۲۷۹ق، تحقیق احمد محمد شاکر و دیگران، داراحیاء التراث العربی، بیروت.
۱۵۸. ↑ مسند أحمد بن حنبل، ج۳، ص۱۶۵، رقم ۱۲۷۱۱، احمد بن حنبل ابوعبداللّه الشیبانی، ۲۴۱ق، مؤسسة قرطبة، القاهرة.
۱۵۹. ↑ مسند أحمد بن حنبل، ج۳، ص۲۰۷، رقم ۱۳۱۷۷، احمد بن حنبل ابوعبداللّه الشیبانی، ۲۴۱ق، مؤسسة قرطبة، القاهرة.
۱۶۰. ↑ مسند أحمد بن حنبل، ج۳، ص۲۲۰، رقم ۱۳۳۲۷، احمد بن حنبل ابوعبداللّه الشیبانی، ۲۴۱ق، مؤسسة قرطبة، القاهرة.
۱۶۱. ↑ تفسیر النسائی، نسائی، ج۲، ص۳۶۶، احمد بن شعیب ابوعبدالرحمن، ۳۰۳ق، مکتبة السنة، قاهره، ۱۴۱۰.
۱۶۲. ↑ جامع البیان فی تفسیر القرآن، طبری، ج۲۷، ص۵۰، ابوجعفر محمد بن جریر، ۳۱۰ق، دارالمعرفه، بیروت، ۱۴۱۲ق.
۱۶۳. ↑ جامع البیان فی تفسیر القرآن، طبری، ج۲۷، ص۵۲، ابوجعفر محمد بن جریر، ۳۱۰ق، دارالمعرفه، بیروت، ۱۴۱۲ق.
۱۶۴. ↑ المنتخب من مسند عبد بن حمید، ج۱، ص۳۵۶، رقم۱۱۸۴، عبد بن حمید بن نصر ابومحمد الکسی، تحقیق صبحی البدری السامرائی ومحمود محمد خلیل الصعیدی، مکتبة السنة، قاهره، ۱۴۰۸ق.
۱۶۵. ↑ تفسیر علی بن ابراهیم القمی، قمی، ج۲، ص۳۴۱، ابوالحسن علی بن ابراهیم بن هاشم، ق۳، مؤسسه دار الکتاب، قم، ۱۴۰۴ق.    
۱۶۶. ↑ دلائل النبوة، ابونعیم الاصبهانی، احمد بن عبداللّه، ۴۳۰ق، ج۱، ص۲۴۵،ح۲۰۵، دارالوعی، حلب.
۱۶۷. ↑ النکت والعیون تفسیر الماوردی، الماوردی، ج۵، ص۴۰۹، ابوالحسن علی بن محمد بن حبیب، ۴۵۰ق، تعلیق السید بن عبد المقصود بن عبدالرحیم، مؤسسة الکتب العلمیه، دار الکتب العلمیه، بیروت.
۱۶۸. ↑ تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین، کاشانی، ج۹، ص۹۳، ملافتح اللّه، کتابفروشی محمدحسن علمی، تهران، ۱۳۳۶ش.
۱۶۹. ↑ تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین، کاشانی، ج۹، ص۹۴، ملافتح اللّه، کتابفروشی محمدحسن علمی، تهران، ۱۳۳۶ش.
۱۷۰. ↑ احکام القرآن (جصاص)، جصاص، ج۵، ص۲۹۸، احمد بن علی، ۳۷۰ق، تحقیق محمدصادق قمحاوی، داراحیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۰۵ق.    
۱۷۱. ↑ تقریب المعارف، ابوالصلاح حلبی، ج۱، ص۱۱۰، شیخ تقی الدین بن نجم الدین، ۴۴۷ق، مؤسسه انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم۱۴۰۴ق.
۱۷۲. ↑ الاقتصاد الهادی إلی الرشاد، طوسی، ج۱، ص۱۸۱، شیخ الطائفه ابوجعفر محمد بن حسن، ۴۶۰ق، مکتبة چهلستون، تهران.    
۱۷۳. ↑ ابن السبکی به نقل از روح المعانی، ج۱۴، ص ۷۴.
۱۷۴. ↑ المنقذ من التقلید، ج۱، ص۴۹۲، حمصی رازی، سدید الدین محمود، تحقیق مؤسسه نشر اسلامی، مؤسسه نشر اسلامی، قم، ۱۴۱۲ق.
۱۷۵. ↑ البدایة والنهایة، ابن کثیر دمشقی، ج۶، ص۸۲، ابوالفداء اسماعیل بن عمرو، ۷۷۴ق، مکتبة المعارف، بیروت.    
۱۷۶. ↑ تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر دمشقی، ابوالفداء اسماعیل بن عمرو، ج۴، ص ۲۶۱، ۷۷۴ق، تحقیق محمدحسین شمس الدین، دارالکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون، بیروت، ۱۴۱۹ق.    
۱۷۷. ↑ شرح المواقف، جرجانی، ج۷، ص۲۵۶، میرسید شریف، ۸۱۶ق، تصحیح محمد بدرالدین کنعانی، منشورات شریف رضی، قم.
۱۷۸. ↑ السیرة الحلبیة فی سیرة الامین المأمون، الحلبی، ج۱، ص۴۹۳، علی بن برهان الدین، ۱۰۴۴ق، دارالمعرفة، بیروت.
۱۷۹. ↑ فی ظلال القرآن، سید بن قطب بن ابراهیم شاذلی، ج۶، ص۳۴۲۵، ۱۳۸۷ق، دارالشروق، بیروت، قاهره، ۱۴۱۲ق.
۱۸۰. ↑ التفسیر الوسیط للقرآن الکریم، طنطاوی محمد سید، ج۲۶، ص۱۲۱، مطبعة السعادة، ۱۴۰۷ق.
۱۸۱. ↑ التفسیر الوسیط للقرآن الکریم، طنطاوی محمد سید، ج۲۷، ص۱۲۱، مطبعة السعادة، ۱۴۰۷ق.
۱۸۲. ↑ الأمثل فی تفسیر کتاب اللّه المنزل، مکارم شیرازی، ج۱۷، ص۲۹۳، ناصر، مدرسه امام علی بن ابوطالب، قم، ۱۴۲۱.    
۱۸۳. ↑ الخرائج والجرائح، قطب الدین راوندی، ج۱، ص۳۱، ابوالحسن یا ابوالحسین سعید بن عبداللّه، ۵۷۳ق، تحقیق ابطحی، مؤسسه امام مهدی (عج)، قم، ۱۴۰۹ق.    
۱۸۴. ↑ البدایة والنهایة، ابن کثیر دمشقی، ج۶، ص۸۵، ابوالفداء اسماعیل بن عمرو، ۷۷۴ق، مکتبة المعارف، بیروت.    
۱۸۵. ↑ کشف الغمة، إربلی، ج۱، ص۲۸، علی بن عیسی، ۶۹۳ق، تصحیح سید هاشم رسولی محلاتی، انتشارات مکتبة بنی هاشمی، تبریز، ۱۳۸۱هجری.
۱۸۶. ↑ المواهب اللدنیّة بالمنح المحمدیة، احمد بن محمد، ج۲، ص۵۲۲، ۹۲۳ق، تحقیق صالح احمد الشامی، المکتب الاسلامی، بیروت، ۱۴۱۲ق.
۱۸۷. ↑ شرح الشفاء، قاضی عیاض، ج۱، ص۵۸۷، ۵۴۴ق، شرح ملاعلی القاری، مؤسسه دارالعلوم لخدمة الکتاب الاسلامی، دمشق.
۱۸۸. ↑ فتح الباری شرح صحیح البخاری، ابن حجر عسقلانی، ج۶، ص۵۹۲، أحمد بن علی ابوالفضل، ۸۵۲ق، دارالمعرفة، بیروت ۱۳۷۹.
۱۸۹. ↑ المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، ج۱۹، ص۵۵، سید محمدحسین، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم۱۴۱۷ق.    
۱۹۰. ↑ المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، ج۱۹، ص۵۹، سید محمدحسین، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم۱۴۱۷ق.    
۱۹۱. ↑ المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، ج۱۹، ص۶۰، سید محمدحسین، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم۱۴۱۷ق.    
۱۹۲. ↑ تفسیر الکاشف، مغنیه، ج۷، ص۱۸۹، محمد جواد، ۱۴۰۰ق، دار الکتب الإسلامیة، تهران، ۱۴۲۴ق.
۱۹۳. ↑ تفسیر المراغی، مراغی، ج۹، ص۷۶، احمد بن مصطفی، ۱۳۷۱ق، داراحیاء التراث العربی، بیروت.
۱۹۴. ↑ الفتوحات الالهیة، العجیلی، ج۴، ص۲۴۱، سلیمان بن عمر، ۱۲۰۴ق، دار احیاءالتراث العربی، بیروت.
۱۹۵. ↑ الجامع لأحکام القرآن، قرطبی، ج۱۸، ص۱۲۷، محمد بن احمد، ۶۷۱ق، انتشارات ناصرخسرو، تهران، ۱۳۶۴.
۱۹۶. ↑ التبیان فی تفسیر القرآن، طوسی، ج۹، ص۴۴۳، شیخ الطائفه ابوجعفر محمد بن حسن، ۴۶۰ق، با مقدمه شیخ آغا بزرگ تهرانی و تحقیق احمد قصیر عاملی، دار احیاء التراث العربی، بیروت.    


دانشنامه کلام اسلامی، مؤسسه امام صادق علیه‌السلام، برگرفته از مقاله «انشقاق قمر»، شماره۹۱    
سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «شق القمر»، تاریخ بازبینی۹۵/۱/۱۹.    


رده‌های این صفحه : پیامبر شناسی | تاریخ زندگانی پیامبر | راه های شناخت پیامبران | کلام | معجزات پیامبر | مقالات پژوهه | نبوت خاصه
جعبه ابزار