شرح کتاب سیبویه (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«شرح کتاب سیبویه»، اثر ابوسعید
حسن بن عبدالله مرزبان سیرافی (متوفی ۳۸۵ ق)، مشهور به قاضی ابوسعید سیرافی، قدیمی‌ترین شرح بر «الکتاب» سیبویه است.
«شرح کتاب سیبویه»، اثر ابوسعید
حسن بن عبدالله مرزبان سیرافی (متوفی ۳۸۵ ق)، مشهور به قاضی ابوسعید سیرافی، قدیمی‌ترین شرح بر «الکتاب» سیبویه است که به
زبان عربی، با تحقیق احمد
حسن مهدلی و علی سید علی در پنج جلد منتشر شده است.
کتاب سیبویه، اولین کتاب جامع مسائل
علم نحو است که از طریق شاگردش اخفش به دست ما رسیده است.
سیبویه با نگارش «الکتاب»، نقشی حیاتی و مهم در رشد و شکوفایی
فرهنگ و تمدن اسلامی ایفا کرد. کتاب وی، نه‌تنها نخستین و ماندگارترین اثر موجود در زمینه دستور زبان عربی است، بلکه دانش‌های دیگری چون زبان‌شناسی،
لغت،
تفسیر، قرائت،
بلاغت،
حدیث و حتی فقه نیز از آن بهره‌های فراوانی برده‌اند و پایه‌های نخستین خویش را بر این
کتاب استوار ساخته‌اند.
آرای سیبویه در «الکتاب» چنان ارزشمند و مهم است که زبان‌شناسان و دستوریان غرب و شرق جهان درباره این آرا، پژوهش‌ها و تحقیقات گسترده‌ای داشته و دیدگاه‌های مختلفی را در این باره بیان کرده‌اند؛ به‌طوری‌که نزدیک به یکصد شرح و حاشیه و تعلیقه بر آن در طول بیش از دوازده سده نوشته شده و برای تبیین دیدگاه‌های سیبویه و بیان ارزش‌های نهفته در «الکتاب» نیز بیش از یکصد و پنجاه کتاب و بیش از دویست مقاله به زبان‌های مختلف به نگارش درآمده است.
سمعانی در «الأنساب» گروهی از دانشمندان و پرهیزکاران منسوب به «سیراف» و از جمله هفت تن را به نام و نشان
ذکر می‌کند و مشهورترین آنان را ابوسعید سیرافی مؤلف کتاب حاضر می‌داند
که کسی شرحی بهتر از آن بر این کتاب ننوشته است. حتی کسانی چون ابوعلی فارسی که معاصر سیرافی بود، بر وی
حسادت می‌ورزیدند.
ابن الانباری درباره شرح سیرافی بر «الکتاب» سیبویه می‌گوید: «اگر تنها همین یک کتاب را می‌داشت بر
فضیلت او کافی بود».
سیرافی شرحش را بدون تمهید و مقدمه‌ای که شیوه او را توضیح دهد آغاز کرده است؛ اما با توجه به کتاب می‌توان به شیوه او در این شرح دست یافت. وی ابتدا تکه‌ای از کلام سیبویه را ذکر می‌کند و به دنبال آن به شرح آن عبارت می‌پردازد. البته او همیشه به این روش ملتزم نیست؛ چنان‌که در «باب الهمزة»
توضیحات خود را بر کلام سیبویه مقدم می‌کند. سیرافی عبارات را به‌گونه‌ای توضیح می‌دهد که برای خواننده قابل فهم باشد؛ لذا یاقوت در «
معجم الأدباء» می‌نویسد:
«نحویون زمان ما سه گروهند: آن‌که کلامش فهم نمی‌شود که «رمانی» است؛ آن‌که بخشی از کلامش فهمیده می‌شود که «ابوعلی فارسی» است و آن‌که تمامی کلام او فهمیده می‌شود که« سیرافی» است».
وی در شرح مطالب تنها به عبارات سیبویه بسنده نکرده، بلکه مسائل فراوانی و به‌ویژه آراء نحویون پیش از سیبویه را متعرض شده است؛ به‌عنوان مثال اقوالی از مبرد را که سیبویه با آنها مخالف بوده، متعرض شده و همین اقوال، مشهور شده و نحویون بر آنها تعلیقه زده‌اند. گاه نیز اقوالی از مبرد را که سیبویه متذکر شده، رد کرده است.
مذهب نحوی سیرافی عموماً بصری بوده و وقتی نظریه‌ای از آنها را متذکر می‌شود، با لفظ« أصحابنا» می‌آورد و لذا وی مؤید بصریون بوده و آراء کوفیون را رد می‌کند.
در ابتدای کتاب، مقدمه مختصری از محققین اثر در شرح حال، اساتید، شاگردان و آثار سیرافی آمده است.
فهرست محتویات هر جلد در انتهای آن
ذکر شده است. پاورقی‌های
کتاب نیز به آدرس
آیات،
روایات،
اشعار و اختلاف نسخ اختصاص دارد.
نرم‌افزار ادبيات عرب، مرکز تحقيقات کامپيوتري علوم اسلامي.
