شرح أبیات سیبویه (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«شرح أبیات سیبویه»، از آثار ابومحمد
یوسف بن ابی‌سعید السیرافی، به زبان عربی است.
«شرح أبیات سیبویه»، از آثار ابومحمد
یوسف بن ابی‌سعید السیرافی ( ۳۳۰- ۳۸۵ ق)، به
زبان عربی است که آن را دکتر محمدعلی سلطانی در دو جلد به‌صورت علمی تصحیح کرده و برایش مقدمه‌ای عالمانه نیز نوشته است. در این اثر، همه اشعاری که سیبویه ( متوفای حدود ۱۸۰ ق)، در کتاب مشهورش (الکتاب) آورده و به آن‌ها استشهاد کرده، نقل و شرح شده است.
در این شرح، تنظیم جداگانه‌ای غیر از ساختار مباحث رایج در بین ادیبان (نحویان و صرفیان قدیم) انجام نشده و برای هریک از مباحث مذکور، شواهدی که سیبویه آورده، ذکر شده و آنگاه نویسنده به توضیح و شرح آن‌ها پرداخته است.
شواهدی که در این اثر، مورد بررسی و شرح قرار گرفته، عبارت از تعداد ۶۲۷ مورد است و هر مورد، شامل بیت یا ابیاتی می‌شود که سیبویه در کتابش به آن‌ها استشهاد کرده است.
در کتاب حاضر یک دوره صرف و نحو عربی با
ذکر شواهد شعری بیان شده است. البته در این شرح همانند متن اصلی أبیات سیبویه، چنین نیست که مباحث صرف و نحو به‌صورت دو
علم جداگانه مطرح شوند، بلکه به‌هم‌پیوسته آمده‌اند و بی‌تردید تفکیک دقیقی که الآن در بین مباحث این دو
علم وجود دارد، در آن روزگار صورت نگرفته بود.
درباره روش و محتوای این اثر، چند نکته گفتنی است:
محقق در مقدمه‌اش، منزلت علمی کتاب سیبویه و نیز شرح حاضر را به‌خوبی بیان کرده است. او تأکید کرده است از زمان پیدایش کتاب سیبویه تاکنون، این اثر جاودان انعکاس چشمگیری یافته و اندیشمندان و پژوهشگران نسبت به آن اهتمامی ویژه مبذول داشته و آثار پژوهشی بسیاری درباره آن و شرح عباراتش و شواهدش و... به انجام رسانده‌اند که کتاب حاضر نیز یکی از همین موارد است.
بنا بر نظر دکتر محمدعلی سلطانی، منزلت و ارزش
کتاب حاضر (شرح أبیات سیبویه) از چند جهت است:
همه ابعاد پژوهش را کامل کرده؛ یعنی در بیان و توضیح لغات غریب هیچ کوتاهی نکرده و دقت لازم را مراعات کرده است و از سوی دیگر تلاش نحوی مناسبی به خرج داده؛ به‌طوری‌که نخست موضعی را که سیبویه هر بیت
شعر را در آن آورده، معین کرده و بعد به
اعراب کلمات مشکل پرداخته و آنگاه وجه تقویت معنای مورد نظر را مطرح کرده است و از سویی دیگر
روایات ادبی و نحوی و صرفی را
ذکر کرده و اختلافات و وجوه هرکدام را گفته و نظر ترجیحی خودش را نیز آورده و از طرفی دگر سخت کوشیده که شاعر هر شعری که ذکر شده را معین کند و حتی اختلاف در این مورد را نیز آورده و نظر خودش را نیز در این موضوع گفته و معانی
اشعار را نوشته و بعد اخبار مربوط به آن را به‌طور مفصل آورده؛ به‌طوری‌که منتقدش، اسود غندجانی، از این نظر بر او
عیب گرفته است؛
تقدم نسبی؛ به این معنا که در بین ۱۸ شرح مهم، فقط پنج شرح (شرح‌های مبرد، زجاج، مراغی، ابن نحاس و مَبرَمان) بر او پیشی گرفته‌اند؛
روش او در شرح؛ او با حرص و ولع کوشیده است که همه جوانب شرحش را کامل سازد، ولی دیگران به اختصار شرح کرده‌اند؛ چه، اکنون از شروح متقدمان بر ابن
سیرافی، جز شرح ابن نحاس باقی نمانده و شرح او هم بسیار اختصاری است و بر موضع استشهاد اکتفا کرده است؛
تأثیر در آثار بعدی؛ ابن
سیرافی با تخصصی که در این شرح از خود در مورد شرح و توضیح شواهد شعری
آشکار ساخت، بر آثار بعدی تأثیر مثبتی گذاشت و سلسله شروح همچنان ادامه یافت.
نام کتاب به سه صورت گفته شده است: «شرح أبیات الکتاب»، «شرح أبیات سیبویه» و «شرح أبیات کتاب سیبویه». محقق، نام دوم (شرح أبیات سیبویه) را ترجیح داده است؛ زیرا در نسخه خطی به همین صورت ذکر شده است و عنوان‌های دیگر نیاز به ادله اضافی دارد.
محقق، روش تحقیق خودش را در اثر حاضر به این ترتیب ذکر کرده است:بعد از حصول اطمینان به همه متن، همه شروح خطی یا چاپی که تاکنون برای ابیات سیبویه نوشته شده و باقی مانده را جست‌وجو کرده و گرد هم آوردم و افزون بر آن برای تصحیح کتاب حاضر به شرح شواهد اشعار مغنی و مفصل و ابن مالک و... نیز مراجعه کرده و به مقایسه شرح ابن
سیرافی و دیگران پرداختم و در موارد بسیاری به آنچه بهتر و مناسب‌تر است، اشاره کرده‌ام، ولی درباره توجیه نحوی در این شروح چیزی را بیان نمی‌کنم و در صورت لزوم و تباین شرح‌ها آنچه مناسب است را ذکر می‌کنم و ملتزم شده‌ام که مواضع ورود هر شاهدی را در کتب نحوی از شرح شواهد سیبویه و غیر آن بیان کنم و اما در خصوص کتاب «فرحة الأدیب» که
روایت اسود غُندِجانی ( زنده در ۴۳۰ ق) و ردّ بر کتاب حاضر (شرح أبیات سیبویه) و گزارش ابومحمد اعرابی است، پس برای غنی‌سازی این اثر، تمام آن را در جای خودش ذکر کردم تا بحث با مقایسه نظرات گوناگون مفیدتر شود؛ زیرا ابومحمد اعرابی، اطلاعات نسب‌شناختی خوبی دارد و آگاهی‌اش به شخصیت‌ها و اماکن و حوادث تاریخی و... گسترده است؛ البته این کار بعد از آن صورت گرفت که کتاب «فرحة الأدیب» را از روی چهار نسخه خطی تصحیح کردم. همچنین زندگی‌نامه
اعلام و شخصیت‌های واردشده را در پاورقی بیان کرده‌ام.
منزلت« الکتاب» سیبویه در ادبیات عربی، فوق‌العاده و ممتاز است؛ به‌طوری‌که در
علم نحو، اثری بی‌نظیر شمرده می‌شود و بر همه کتاب‌های نحوی ترجیح داده می‌شود. به همین جهت، مبرد درباره آن گفته است که در هیچ علمی هیچ کتابی مانند کتاب سیبویه پدید نیامده؛ زیرا کتاب‌های نوشته‌شده در یک علم، به یکدیگر نیازمندند، ولی کسی که کتاب سیبویه را بفهمد نیازی به
کتاب دیگری ندارد و زمخشری از بزرگ‌ترین دانشمندان قرن ششم بعد از گذشت چهار قرن از نگارش کتاب سیبویه، چنین گفته است:
«ألا صلّی الإلهُ صلاة صدقٍ ••• علی عمرو بن عثمان بن قنبر»
«فإنّ کتابه لم یَغنِ عنه ••• عبنو قلم و لا أبناءُ منبر»
«خدا درود فرستد، درودی واقعی بر سیبویه (عمرو بن عثمان بن قنبر) که از کتابش هیچ نویسنده و گوینده‌ای بی‌نیاز نیست».
محقق برای سهولت استفاده از کتاب حاضر، در پایان، فهرست مطالب را به شیوه خاصی تنظیم کرده است: همه مطالب کتاب را ذیل چند عنوان کلی جای داده است:
۱. مرفوعات؛
۲. منصوبات؛
۳. مجرورات؛
۴. معارف و نکرات؛
۵. توابع؛
۶. مبنیات؛
۷. غیر منصرف؛
۸. مصدر و مشتقات؛
۹.
افعال؛
۱۰. ادوات؛
۱۱ صرف؛
۱۲. ضرورت‌های شعری؛
۱۳. متفرقات.
اثر حاضر، چاپ اول برای این ناشر (دارالعصماء) است و قبلاً نیز دو بار در دمشق منتشر شده است:بار اول با اهتمام «مجمع اللغة العربیة» در بین سال‌های ۱۳۹۶- ۱۳۹۷ ق و بار دیگر با کوشش «دارالمأمون للتراث» در سال ۱۴۰۲ ق.
در چاپ حاضر فهرست‌های فنی جامعی (موضوعات، شواهد نحو،
لغت،
آیات، امثال، قوافی،
اعلام، قبائل، اقوام، امکنه و...) برای کتاب تهیه شده است.
پاورقی‌های کتاب نیز انصافاً عالمانه و غالباً استنادی است و نام شاعر و محل شاهد و منبع مورد استفاده و... به‌خوبی ذکر شده و گاه توضیحی است و گاهی بین منابع و استدلال‌های ادبی نیز مقایسه صورت گرفته و نقدهای منتقدان نیز آورده شده است.
نرم‌افزار ادبيات عرب، مرکز تحقيقات کامپيوتری علوم اسلامی.
