شرایط انتاج قیاس مرکب از متصله و منفصله
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
شرایط انتاج قیاس مرکب از متصله و منفصله، به‌معنای شرایط لازم برای نتیجه‌بخش بودن
قیاس اقترانی شرطی مرکب از
شرطیه متصله و
شرطیه منفصله است.
قیاس مرکب از قضیه
شرطیه متصله و
شرطیه منفصله، از اقسام قیاس اقترانی
شرطی است؛ مثال: هر گاه جسمی به درجه معینی از حرارت برسد مایع خواهد شد (
صغرا). هر جسمی یا مایع و یا جامد است (
کبرا). هر جسمی به درجه معینی از حرارت نرسد جامد خواهد بود (نتیجه).
قیاس اقترانی مرکب از دو متصله مثل سایر قیاس‌های مرکب از
شرطیات، بر سه قسم است:
قیاس مرکب از مقدمات مشترک در جزء تام از هر دو مقدمه؛ این قسم، چهار حالت دارد:
۱. قضیه متصله، صغرا واقع شود و جزء مشترک،
مقدم قضیه قرار گیرد.
۲. قضیه متصله، صغرا واقع شود و جزء مشترک،
تالی قضیه قرار گیرد.
۳. قضیه متصله، کبرا واقع شود و جزء مشترک، مقدَّم قضیه قرار گیرد.
۴. قضیه متصله، کبرا واقع شود و جزء مشترک، تالی قضیه قرار گیرد.
قیاس مرکب از مقدمات مشترک در جزء غیر تام از هر دو مقدمه؛ این قسم نیز چهار حالت دارد:
۱. قضیه متصله، صغرا واقع شود و امر مشترک، جزئی از مقدم قضیه قرار گیرد.
۲. قضیه متصله، صغرا واقع شود و امر مشترک، جزئی از تالی قضیه قرار گیرد.
۳. قضیه متصله، کبرا واقع شود و امر مشترک، جزئی از مقدم قضیه قرار گیرد.
۴. قضیه متصله، کبرا واقع شود و امر مشترک، جزئی از تالی قضیه قرار گیرد.
قیاس مرکب از مقدمات مشترک در جزء تام از یک مقدمه و جزء غیر تام از مقدمه دیگر. مثال: دائماً امّا (ا) (ب) او (ج) (د)، و کلّما کان کلّما کان (ج) (د) ف: (ه) (ز)، ف: (ج) (ط)؛ نتیجه: قد یکون اذا کان (ج) (ط) فامّا (ا) (ب) او (ه) (ز).
شرایط انتاج قسم اول (در هر چهار حالت) سه چیز است:
موجبه بودن قضیه منفصله؛
خواجه طوسی این
شرط را به نحو مطلق ذکر کرده است، اما
علامه حلی قائل به تفصیل است با این توضیح که منفصله سالبه در صورتی عقیم است که
مانعة الجمع باشد و دلیل عدم انتاج هم اختلاف نتایج در مواد مختلف است، مثلاً قیاس «کلّما کان هذا انساناً فهو حیوان، و لیس البتة امّا ان یکون حیواناً او ناطقاً»، دارای نتیجه صحیح است؛ یعنی «لیس البتة امّا ان یکون انساناً او ناطقاً»، اما همین قیاس با تبدیل کبرا به «لیس البتة امّا ان یکون حیواناً او فرساً» دارای نتیجه غلط است؛ یعنی لیس البتة امّا ان یکون انساناً او فرساً. اما اگر منفصله سالبه،
مانعة الخلو باشد عقیم نیست، بلکه دارای نتیجه صحیح (به صورت مانعة الخلو) خواهد بود.
کلی بودن یکی از دو مقدمه.
اگر مقدمه متصله، اتفاقی باشد مقدم آن صادق باشد تا تحویل آن به
موجبه اتفاقیه مرکب از عین مقدم و نقیض تالی ممکن باشد، زیرا وقتی مقدم
سالبه اتفاقیه صادق باشد تالی آن کاذب و در نتیجه، نقیض آن صادق است. برای اینکه انتاج در قسم اول (با چهار حالت آن) آسان‌تر شود دو مقدمه را یکسان‌سازی می‌کنیم؛ یعنی یا قضیه متصله را تبدیل به منفصله می‌کنیم یا بر عکس.
طریق انتاج در قسم دوم (با چهار حالت آن) نیز آن است که دو مقدمه را یکسان سازی کنیم؛ یعنی یا قضیه متصله را تبدیل به منفصله کنیم یا بر عکس؛ مثلاً در قیاس: «کلّما کان (ا) (ب) فکلّ (ج) (د)، و دائماً امّا کلّ (د) (ط) او (ه) (ز) (به نحو مانعة الخلوّ)» می‌توانیم منفصله را تحویل به متصله ببریم؛ یعنی: «کلّما لم یکن (ه) (ز) فکلّ (د) (ط)»، و نتیجه
قیاس چنین می‌شود: «کلّما کان (ا) (ب) فکلّ (ج) (د)، فکلّما لم یکن (ه) (ز) فکلّ (ج) (ط)». در این صورت، شرایط و کیفیت انتاج این قسم، تابع شرایط و کیفیت انتاج قیاس مرکب از دو متصله مشترک در جزء غیر تام از هر دو مقدمه است.
می‌توانیم متصله را تحویل به منفصله ببریم و نتیجه قیاس چنین می‌شود: «امّا ان لا یکون (ا) (ب) و کلّ (د) (ط) او لا یکون (ا) (ب) ف: (ه) (ز)، و امّا کلّ (ج) (ط) و امّا کلّ (ج) (د) ف: (ه) (ز)». در این صورت، شرایط و کیفیت انتاج این قسم، تابع شرایط و کیفیت انتاج قیاس مرکب از دو منفصله مشترک در جزء غیر تام از هر دو مقدمه است.
شرط تحقق این قسم، آن است که یکی از دو مقدمه
شرطیه ابسط از قضیه دیگر باشد و قضیه مرکبه (که آن را برای تسهیل در بیان، قضیه C می‌نامیم) دارای دو جزء باشد که یکی از آن دو، قضیه
شرطیه‌ای (قضیه A) باشد که دارای جزء مشترک با مقدمه
بسیطه (قضیه B) است و جزء دیگر فاقد وجه اشتراک با مقدمه
بسیطه باشد (قضیه C).
اگر A و C یکسان باشد؛ یعنی هر دو،
شرطیه متصله یا
شرطیه منفصله باشند، حکم تالیف حاصل، حکم قیاس مرکب از متصله و منفصله خواهد بود (مثل قسم اول) و اما اگر مختلف باشند؛ یعنی یکی متصله و دیگری منفصله باشد تالیف حاصل، از جنس قضیه C خواهد بود؛ یعنی اگر قضیه C متصله باشد، حکم تالیف حاصل، حکم قیاس مرکب از دو متصله خواهد بود و اگر قضیه C منفصله باشد، حکم تالیف حاصل، حکم قیاس مرکب از دو منفصله خواهد بود و از آنجا که برای آسان‌تر شدن انتاج، در قسم اول (تالیف مرکب از متصله و منفصله) هم مقدمات را یکسان می‌کردیم تا به دو متصله یا دو منفصله برمی‌گشت می‌توان نتیجه گرفت که کیفیت و شرایط انتاج در هر سه قسم قیاس مرکب از متصله و منفصله، تابع یکی از دو نوع دیگر (قیاس مرکب از دو متصله یا دو منفصله) است.
در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است:
•
مظفر، محمدرضا، المنطق. •
حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید. •
خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس.
پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «شرایط انتاج قیاس مرکب از متصله و منفصله»، تاریخ بازیابی۱۳۹۶/۱/۲۱.
