سیدمیرزامحمدرحیم بن محمد بیدل‌شیرازی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بیدل شیرازی، سیدمیرزا محمدرحیم
شاعر و
طبیب و ندیم
فتحعلی شاه و
محمدشاه قاجار می‌باشد.
تذکره‌نویسانِ زمان وی نام او را محمدرحیم ذکر کرده‌اند
اما در تذکره‌های بعدی به صورت رحیم ضبط شده است.
نیاکانش از
سادات موسوی
اصفهان و در اصل از
جهرم فارس و از خاندان میرزا رحیم حکیم‌باشی بودند که در
دوره صفویه به اصفهان رفتند.
آنان در خدمت پادشاهان صفوی به
طبابت اشتغال داشتند.
فرصت‌الدوله شیرازی،
شاه صفی (حک: ۱۰۳۸ـ۱۰۵۲) را نیای بیدل دانسته است که شاید به دلیل قرابت نیاکان بیدل با صفویه باشد.
پدرش میرزا سید محمدطبیب بود که به فرمان
کریم‌خان زند از اصفهان به
شیراز رفت و سید محمدرحیم در شیراز زاده شد
پدرش در
تهران در دربار
فتحعلی شاه (حک: ۱۲۱۱ـ ۱۲۵۰) طبابت می‌کرد، اما بعد از مدتی به شیراز بازگشت و در همان‌جا درگذشت.
سید محمدرحیم
طب را نزد میرزا حسن علی طبیب فراگرفت و
خط نستعلیق را نیکو می‌نوشت.
گذشته از این‌ها
شاعر بود و در
اشعارش بیدل
تخلص می‌کرد.
در آغاز دوران فتحعلی شاه از شیراز به تهران سفر کرد و، همچون پدر، طبیب دربار شد و به منصب حکیم‌باشی نایل آمد و بتدریج از ندیمان خاص شاه شد.
او طبیب خاص فخرجهان، دختر فتحعلی شاه و ملقب به فخرالدوله، بود و بدین جهت به فخرالدوله شهرت یافت.
مدتی نیز در خدمت شجاع‌السلطنه (متوفی ۱۲۷۰) و میرزا فریدون فرمانفرما (متوفی ۱۲۷۲) بود.
عبدالوهاب نشاطِ اصفهانی (متوفی ۱۲۴۴)، ملقب به معتمدالدوله، منشی‌الممالک دربار فتحعلی شاه، با او خویشاوندی داشت و به این سبب بیدل گاه در غیبت او جانشین وی می‌شد و از این‌رو به منشی‌الممالک نیز ملقب گردید.
وی در دوران حکومت محمدشاه، ظاهراً در ۱۲۵۷، هنگامی که از سفر
حج بازمی‌گشت، در
قم بیمار شد و همان‌جا درگذشت.
بیدل در عصری می‌زیست که به
دوره بازگشت ادبی مشهور است.
تذکره‌نویسان معاصرش شعر او را ستوده و در پیروی از شیوه
غزل‌سرایی سعدی بی همتا دانسته‌اند.
درباره تعداد اشعارش اتفاق‌نظر وجود ندارد.
ظاهراً تاکنون دیوان این شاعر به طبع نرسیده و نسخه‌های خطی دیوان او نیز بسیار کمیاب است.
نسخه‌ای به شماره ۲۳۸۸، شامل
قصاید او، در دو بخش، در
کتابخانه مجلس شورای اسلامی محفوظ است.
بخش نخست آن
مدحیات است و از جمله شامل منقبت
حضرت محمد صلی الله علیه وآله وسلم،
علی علیه‌السلام،
حضرت مهدی علیه‌السلام،
و مدح فتحعلی شاه که بیدل در ضمن آن از مشقّت احوال خود گلایه کرده است،
و نیز مدح محمدشاه
و برخی از امیران و شاه‌زادگان
قاجار ؛ بخش دوم شامل
مرثیه‌هایی است در رحلت
پیامبر اسلام و
اهل بیت علیهم‌السلام و ذکر مصیبت
کربلا و اسارت خانواده
امام حسین علیه‌السلام که ظاهراً در این مرثیه‌ها بیش و کم به
ترکیب‌بند مشهور
محتشمِ کاشانی نظر داشته است.
حاجی میرزا باقر، صاحب چندین تألیف و تصنیف در
علوم دینی ، و حاجی آقا ملاباشی، از
زاهدان آن دوران، از برادران او بودند.
(۱) علی اکبر بن آقاعلی بسمل شیرازی، تذکره دلگشا، چاپ منصور رستگار فسائی، شیراز ۱۳۷۱ ش.
(۲) بهمن میرزا قاجار، تذکره محمد شاهی، نسخه خطی کتابخانه (شماره ۱) مجلس شورای اسلامی، ش ۹۰۳.
(۳) محمدرحیم بن محمد بیدل شیرازی، دیوان بیدل شیرازی، نسخه خطی کتابخانه (شماره ۱) مجلس شورای اسلامی، ش ۲۳۸۸.
(۴) احمدعلی دیوان بیگی، حدیقة الشعراء، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۴ـ۱۱۳۶۶ ش.
(۵) محمد فاضل خان گروسی، تذکره انجمن خاقان، نسخه خطی کتابخانه ملی ایران، ش ۱۲۱۵۳.
(۶) محمدنصیر بن جعفر فرصت شیرازی، آثارالعجم: در تاریخ و جغرافیای مشروح بلاد و اماکن فارس، چاپ سنگی بمبئی ۱۳۱۴، چاپ علی دهباشی، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ ش.
(۷) حسن بن حسن فسائی، فارسنامه ناصری، چاپ منصور رستگار فسائی، تهران ۱۳۶۷ ش.
(۸) محمودمیرزا قاجار، سفینة المحمود، ج ۲، چاپ عبدالرسول خیامپور، تبریز ۱۳۴۶ ش.
(۹) عبدالرزاق بن نجفقلی مفتون دنبلی، تذکره نگارستان دارا، ج ۱، چاپ عبدالرسول خیامپور، تبریز ۱۳۴۲ ش.
(۱۰) رضاقلی بن محمد هادی هدایت، مجمع الفصحا، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۳۶ـ۱۳۴۰ ش.
(۱۱) هلاکو قاجار، مصطبه خراب، چاپ عبدالرسول خیامپور، تبریز ۱۳۴۴ ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «سیدمیرزامحمدرحیم بن محمد بیدل‌شیرازی»، شماره۲۴۲۵.
