سیدحسین بن حسن حسینی خلخالی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خلخالی، حسین‌بن حسن حسینی، از دانشمندان
حنفی مذهب قرن دهم و یازدهم می‌باشد.
کحّاله دوبار و با دو نام مختلف شرح‌حال او را ذکر کرده است، در باره زندگی خلخالی (منسوب به خلخال) اطلاع چندانی در دست نیست.
تاریخ ولادت وی در منابع ذکر نشده است.
آقابزرگ طهرانی در
الذریعه باتوجه به زمان
کتابت دو اثر وی، وفات او را بعد از ۱۰۲۴ دانسته است، با این همه، بیشتر منابع تاریخ وفاتش را ۱۰۱۴ ذکر کرده‌اند.
خلخالی نزد
حبیب‌اللّه باغْنُوی شیرازی،
مشهور به میرزاجان شیرازی (متوفی ۹۹۴)، تحصیل کرد و با
یوسف‌بن محمدجان قراباغی (متوفی بعد از ۱۰۳۰) هم‌عصر بود.
از جمله شاگردان وی،
عبدالکریم بن
سلیمان‌بن عبدالوهاب کورانی بود.
گفته‌اند که خلخالی در
مناظره و نقد، توانایی خاصی داشته است.
همچنین نقل است که از برخی
عقاید تشیع، همچون
عصمت امامان علیهم‌السلام، انتقاد کرده است.
خلخالی در حوزه‌های گوناگون علوم اسلامی، همچون
کلام،
تفسیر،
منطق،
نجوم و
نحو، صاحب‌نظر بوده و آثار متعددی از او به جا مانده است.
از جمله و آثار کلامی وی
حاشیه بر
شرح عقاید عضدیه است.
، وی این کتاب را در رد
حواشی خانقاهیه، تألیف
یوسف‌بن محمدجان قراباغی، نگاشت، قراباغی در رد حاشیه خلخالی، رساله‌ای به نام
تَتِمَّةُ الحَواشی فی‌ازالَةِ الغَواشی نوشت و خلخالی بر آن نیز ردیه‌ای نگاشت، از این ردیۀ اخیر خلخالی نسخه‌های متعددی موجود است.
آثار دیگر وی عبارت‌اند از: حاشیه بر
اثبات الواجبِ دوانی رسالة فی المبدأ الاوّل و صفاته و حاشیه بر
شرح تجرید .
خلخالی، در باب
منطق، حاشیه‌ای بر شرح دوانی بر
تهذیب المنطقِ تفتازانی دارد که آن را برای
فرزندش،
برهان‌الدین محمد نوشته است.
در
تفسیر قرآن نیز
حاشیةٌ عَلی اَنوارِ التنزیلِ بیضاوی را نوشته که نسخه‌های متعددی از آن موجود است
حاشیةٌ عَلی' حاشیةِ العصام علی تفسیرِ البیضاوی نیز منسوب به اوست
احتمالاً این‌دو اثر در واقع یک اثرند که در منابع با نام‌های گوناگون از آن‌ها یاد شده است.
آثار خلخالی در هیئت و نجوم عبارت‌اند از
شرح الدائرة الهندیة،
فی تحقیقِ وَقتِ الزَّوال، فی تفسیر قوله تعالی «لِدُلُوکِ الشَّمسِ
»، و
طریق معرفة وقت الزوال و سمت القبلة بالادلّة الهندسّیة.
خلخالی همچنین در
علم نحو شرحی بر
کافیه ابن‌حاجب نگاشته است.
(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳ م.
(۲) آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة (قرن ۱۱) : الروضة النضرة فی علماء الماءة الحادیة عشرة، چاپ علی‌نقی منزوی، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰ م.
(۳) سیدعلی اردلان جوان، فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، مشهد ۱۳۶۵ ش.
(۴) اسماعیل‌باشا بغدادی، هدیة‌العارفین، استانبول ۱۹۵۱ م.
(۵) بسّام عبدالوهاب الجابی، معجم‌الاعلام، دمشق ۱۴۰۷/۱۹۸۷ م.
(۶) عبداللّه جبوری، فهرس المخطوطات العربیة فی مکتبة الاوقاف العامة فی بغداد، بغداد ۱۹۷۳ـ۱۹۷۴ م.
(۷) حاجی خلیفه، کشف‌الظنون عن أسامی الکتب و الفنون، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲ م.
(۸) خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت ۱۹۹۹.
(۹) سالم، فراج عطا، کشاف معجم‌المؤمنین لکحاته، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۸ م.
(۱۰) لکهنوی، حامدحسین، عبقات الانوار فی امامة الائمة الاطهار، ۱۲۴۶ـ۱۳۰۶.
(۱۱) عمررضا کحاله، معجم‌المؤلفین، بیروت ۱۳۷۶/ ۱۹۵۷ م.
(۱۲) محمد محبّی، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی‌عشر، مصر ۱۲۸۴، ج۲.
(۱۳) محمدعلی تربیت، دانشمندان آذربایجان، تهران ۱۳۱۴ ش.
(۱۴)فهرس الکتب الموجودة بالمکتبة الازهریة، مصر ۱۳۶۶/ ۱۹۴۷ م.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خلخالی»، شماره۵۰۶۵.
