سیداسماعیل بن حسن جرجانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جرجانی، اسماعیل بن حسن بن
محمد بن
محمود بن
احمد،
طبیب نامدار سده‌های ۵- ۶ ق است.
برای او القاب و کنیه‌های متفاوتی ذکر کرده‌اند: زین الدین، شرف الدین، ابوابراهیم، ابوالفتح، ابوالفضائل، الامیر السید الامام، علوی حسینی، سپاهانی گرگانی، و طبیب علوی. درباره سیر زندگی او آگاهی چندانی در دست نیست. برخی محل تولد وی را
گرگان دانسته‌اند و با توجه به اینکه او خود در مقدمه
ذخیره خوارزمشاهی از ورود خویش به
خوارزم در ۵۰۴ ق یاد کرده و در مقدمه ویرایش
عربی ذخیره سن خود را هنگام نگارش آن کتاب ۷۰ سال گفته است، می‌توان تولد وی را در ۴۳۴ ق، یا اندکی پس از آن دانست. او احتمالا مقدمات طب را در گرگان فراگرفت. برخی از محققان او را از شاگردان
ابن ابی صادق نیشابوری دانسته‌اند؛ حال آن که جرجانی در ذخیره تنها از
ابن ابی صادق نقل کرده است و از عبارت او پیداست که
ابن ابی صادق را شخصا نمی‌شناخته است.
جرجانی در ذخیره به سفر خود به
قم و دیدار با فرزندان کوشیار گیلانی، اخترشناس سده ۴ ق و نیز سفر به مرو اشاره کرده است. تا جایی که می‌دانیم، وی مابقی
عمر خویش را در شهرهای خوارزم و مرو گذراند و مدتی نیز در خوارزم سرپرستی داروخانه بهاء الدوله را برعهده داشت. درباره
زمان و محل
مرگ وی نیز گزارش‌های متفاوتی وجود دارد.
سمعانی محل وفات او را شهر
مرو دانسته و از
محمود بن
محمد بن عباس صاحب کتاب
تاریخ خوارزم نقل کرده است که جرجانی در ۵۳۱ ق در مرو درگذشت.
بیهقی می‌گوید که جرجانی را در ۵۳۱ ق، هنگامی که او در سنین کهولت به سر می‌برده، در
سرخس دیده است.
حاجی خلیفه نیز به ۳ تاریخ مختلف، ۵۳۰، ۵۳۱ و ۵۳۵ ق اشاره کرده است که اگر تاریخ تولد او را در
حدود سال ۴۳۴ ق بدانیم، باید گفت که او عمر درازی کرده است. خواندمیر او را تا زمان علاء الدین
محمد بن تکش زنده دانسته و
ابن ابی اصیبعه او را ملازم علاء الدین شمرده است. با این فرض جرجانی باید بیش از ۱۵۰ سال عمر کرده باشد که ظاهرا این اشتباهات به سبب خلط نام دو خوارزمشاه رخ داده است.
تحلیل آثار جرجانی نشان می‌دهد که وی بر آثار پیشینیان خویش تسلط داشته و از ایشان
اثر پذیرفته است. وی از پزشکان دوره اسلامی به
ابن سینا،
محمد بن زکریای رازی، ابوالحسن طبری ترنجی،
احمد فرخ، عیسی بن صهاربخت و نیز به کتبی چون تذکرة الکحالین علی بن عیسی کحال و از پزشکان یونانی به
جالینوس،
بقراط و اهرن اشاره کرده است.
جرجانی علاوه بر
طب، در
علوم دینی نیز تحصیلاتی داشته است. به گفته سمعانی وی در
نیشابور،
شاگرد ابوالقاسم عبد الکریم قشیری بوده و از او
روایت می‌کرده است.
۱-
ذخیره خوارزمشاهی (به
عربی و
فارسی)؛
۲- خفی علایی؛
۳- الاغراض الطبیة و المباحث العلائیة؛
۴- یادگار؛
۵- کتاب فی حفظ الصحة؛
۶- کتاب در علم تشریح؛
۷- الزبیدة فی الطب؛
۸- التذکرة الاشرفیة فی الصناعة الطبیة؛
۹- کتاب تدبیر الیوم و اللیلة؛
۱۰- فی القیاس، رساله کوتاهی است در منطق؛
۱۱- فی التحلیل، رساله کوتاهی است در فلسفه؛
۱۲- رسالة المنبهة، رساله مختصری است در اخلاق؛
۱۳- الکاظمیة.
علاوه بر کتاب‌های یاد شده، آثاری نیز به جرجانی منسوب است که تاکنون نسخه‌ای از آن‌ها یافت نشده است. از آن جمله‌اند: الطب الملوکی، وصیت نامه، کتاب الرد علی الفلاسفة و ترجمه قانون
ابن سینا. اشعاری نیز به وی منسوب شده است.
ذخیره خوارزمشاهی
نرم افزار جامع طب، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
