سیبویه (مرکز نور)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«عمرو بن عثمان بن قنبر سیبویه»، دانشمند و نحوی مشهور ایرانی و پیشوای مکتب نحوی بصره بود.
«عمرو بن عثمان بن قنبر سیبویه»، دانشمند و نحوی مشهور ایرانی و پیشوای مکتب نحوی بصره بود.
منابع برای وی، کنیه‌های ابوبِشر، ابوعثمان و ابوالحسن را
ذکر کرده‌اند که به
کنیه نخست مشهورتر بوده است. در برخی منابع ابوبِشر به ابوبشیر و ابوالحسن به ابوالحسین تصحیف شده است.
وی در حدود ۱۴۰ ق در بیضاء از
توابع شیراز به دنیا آمد. منابع کهن وی را از موالی بنی‌حارث بن کعب و آل ربیع بن زیاد حارثی دانسته‌اند.
بیشتر منابع برآنند که
سیبویه به معنای بوی سیب است که در این صورت باید اصل کلمه «سیب بویه» باشد؛ اما ابن خالویه این کلمه را مشتق از « سی» و « بویه» می‌داند؛ یعنی کسی که سی بوی خوش از او برآید و در تفسیر آن گفته است که چون سیبویه همیشه عطرآگین بوده او را این لقب داده‌اند. برخی نیز سِیبَوَیه را مرکب از « سیب» و « ویه» به معنی سیب وش یا مانند سیب دانسته، برآنند که چون وی زیبا روی و گونه‌هایش به سرخی سیب بوده او را این لقب داده‌اند. برخی مستشرقان نیز
اشتقاق سیبویه از سیب را پذیرفته‌اند و برآنند که این کلمه در اصل « سِیبُو» به معنی سیب کوچک و نامی تحبیبی بوده است.
منابع کهن سال ولادت وی را ذکر نکرده‌اند. اما وفات او را به اختلاف در ۱۸۰ ق، ۱۷۷ ق، ۱۹۴ ق، ۱۶۱ ق دانسته‌اند. به
روایت ابن درید وی در شیراز وفات یافته است. اصمعی قبر وی را در شیراز دیده و ابیاتی را که بر روی آن نوشته شده بوده، نقل کرده است.
با این حال ابن قانع در روایتی وفات وی را در بصره و ابن جوزی آن را در ساوه دانسته‌اند.
به گفته خطیب بغدادی وی در ۳۲ سالگی و به روایت مرزبانی در ۳۸ سالگی وفات یافته است.
اما برخی منابع روایت ثعلب را که گفته است وی بیش از ۴۰ سال زیسته، ترجیح داده‌اند. از آغاز زندگی وی آگاهی زیادی در دست نیست.
وی در روزگار خلافت هارون الرشید به عراق رفت و پس از فراگیری فقه و حدیث به نحو و لغت روی آورد و نزد عیسی بن عمر ثقفی ( د. ۱۵۰ ق) که از نخستین نحویان به شمار می‌آید، کتاب « الجامع فی النحو» او را خواند.
سیبویه علاوه بر عیسی بن عمر از بزرگ‌ترین دانشمندان روزگار خود همچون خلیل بن
احمد، یونس بن حبیب،
حماد بن سلمه و ابوالخطاب اخفش ( معروف به اخفش اکبر) صرف، نحو،
شعر، ادب و
لغت فرا گرفت.
ابوزید انصاری با افتخار فراوان وی را از شاگردان خود دانسته و مدعی است که هر جا سیبویه در کتابش عبارت «اَخبَرنی ثقة» را به کار برده است، مقصودش من بوده‌ام.
سیبویه پس از آن‌که در علوم مختلف و به ویژه صرف و نحو تبحر یافت، از بصره به بغداد رفت و به حضور یحیی بن خالد برمکی رسید و از وی خواست تا مقدمات مناظره با کسائی را که در راس نحویان کوفه و معلم امین، فرزند هارون الرشید بود،
فراهم آورد. یحیی نخست سیبویه را از این کار برحذر داشت، اما با اصرار وی این مناظره، در حضور گروهی از نحویان از جمله سعید بن مسعده معروف به اخفش اوسط و
فرّاء در بغداد برگزار شد و چون در مسئله‌ای نحوی میان سیبویه و کسائی
اختلاف افتاد، امین جانب استادش کسائی را گرفت و سرانجام با نیرنگ و جنجال آفرینی این مناظره که به « زنبوریه» شهرت یافت، به سود کسائی پایان یافت.
سیبویه پس از آن بغداد را ترک کرد و به زادگاهش در شیراز بازگشت و اندکی بعد درگذشت. به روایتی وی پس از آن‌که در این مناظره ناکام ماند، بر آن شد تا به خراسان نزد طلحة بن طاهر که شیفته نحو بود، رود. اما پیش از رسیدن به بارگاه وی در ساوه بیمار شد و در همانجا درگذشت. در روایت دیگری آمده است که وی در حال احتضار سرش را در دامن برادرش گذاشت و چشم از جهان فرو بست.
مناظره جنجال برانگیز زنبوریه، از شهرت فراوان برخوردار است و در منابع کهن انعکاس فراوان یافته است. ابوالحسن بن
محمد انصاری در منظومه خود ماجرای این مناظره را به نظم درآورده است. برخی این مناظره را سبب مرگ زودرس سیبویه دانسته‌اند. سیبویه مناظرات نحوی دیگری نیز با دانشمندانی چون اصمعی داشته است.
شهرت سیبویه به «
الکتاب» است که آن را به سبب ارزش و اهمیتش، قرآن النحو می‌خوانده‌اند. وی در این کتاب، برای نخستین بار اصول و قواعد نحو را پایه‌ریزی کرد و شکل نهایی بخشید.
با ظهور «الکتاب» مکتب نحوی بصره به ریاست سیبویه پدید آمد و در مقابل آن مکتب کوفه که کسایی در راس آن بود، شکل گرفت و اختلافات میان نحویان دو مکتب آغاز شد و تا قرن‌ها ادامه یافت.
قواعدی که سیبویه در «الکتاب» تدوین کرد، چندان مستحکم، استوار و جامع بود که تا قرن‌ها بعد نحویان نتوانستند چیز جدیدی بر آن بیفزایند و تنها به شرح و تبیین آن بسنده کردند. البته پیش از سیبویه رساله‌هایی درباره
علم نحو توسط دانشمندانی چون عیسی بن عمر و خلیل بن
احمد تالیف شده بود، چندان‌که گفته‌اند سیبویه قواعد نحوی کتاب «
الجامع» عیسی بن عمر را بسط داد و مباحثی را که از خلیل بن
احمد فرا گرفته بود، بدان افزود و همه را در قالب «الکتاب» به نام خود عرضه کرد. این روایت پذیرفتنی نیست؛ زیرا آثار عیسی بن عمر و خلیل بن
احمد از حد قواعدی ساده، ابتدایی و ناقص تجاوز نمی‌کرده‌اند و نمی‌توانسته‌اند پشتوانه و اساس کتابی چنان عظیم و پربار و جامع باشند. ازاین‌رو ظهور «الکتاب» و تدوین زودهنگام دستور
زبان عربی با آن جامعیت و به شکل تکامل یافته و بدون پشتوانه و پیشینه‌ای محکم و استوار، باعث شده پژوهشگران گمان کنند که سیبویه با الهام گرفتن از آثار دستورنویسان بیگانه به ویژه یونانیان و هندیان اقدام به این تالیف عظیم کرده است.
سیبویه با تالیف «الکتاب»، سنگ‌بنای نحو عربی را بنیان نهاد. این کتاب در طول
تاریخ و از زمان تالیف تا به امروز مهمترین و مشهورترین اثر در نحو عربی به شمار می‌رود. شروح فراوانی که در دوره‌های مختلف بر آن نوشته شده، حاکی از اهمیت و ارزش بسیار آن است.
نرم‌افزار ادبيات عرب، مرکز تحقيقات کامپيوتری علوم اسلامی.
