سیاحت نامه ابراهیم بیگ (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
سیاحتنامه ابراهیم بیگ، نام سفرنامه‌ای به
فارسی از
زین العابدین مراغه‌ای است که در حدود سال هجری قمری در استانبول منتشر شد. از آن جا که این کتاب شرح سفرنامه ابراهیم بیگ است، و به زمان مشروطه بر می‌گردد، تاثیر زیادی در آگاهی اجتماعی و سیاسی جامعه ایران در آستانه جنبش مشروطه ایران داشته است.
این کتاب دارای سه جلد است که جلد اول به نام (بلای تعصب او) است. جلد دوم به نام (به نام تعصب او) است. و جلد سوم، مجموعه‌ای است از برخی مقالات و قطعات و اشعار اخلاقی و آموزشی که نویسنده از خود دیگران جمع آوری کرده است.
کتاب با گزارش مسافرتی آغاز می‌شود و اندک اندک در انتها تمثیلی می‌گردد. ابراهیم بیگ یک تاجرزاده ایرانی است که در مصر بزرگ شده و ثروتی اندوخته است. بین او و دختری از خانه زادانش به نام محبوبه تعلق خاطری هست. اما
عشق بزرگ تر و محبوبه واقعی اش ایران یا به قول یکی از آدم‌های قصه «ایران خانم» است. عشقی که نویسنده شرایط رشد و پرورش آن را در محیط خانواده قهرمانانش نشان داده است. در عالم خیال وطن را بی نقص‌ترین و منزه‌ترین جاهای
دنیا می‌داند، تا حدی که حاضر نیست هیچ خبر ناگواری راجع به ایران بپذیرد یا حتی بشنود. در برابر هر سخن واهی، اما امید بخشی درباره ایران را با دادن پاداش به گوینده اش استقبال می‌کند.
سرانجام ابراهیم بیگ برای زیارت مرقد امام هشتم و نخستین دیدار از وطن معبود از راه عثمانی رهسپار ایران می‌شود. سر راهش، در
استانبول ، نویسنده داستان؛ (یعنی
زین العابدین مراغه‌ای) را ملاقات می‌کند و در خانه او نسخه‌ای از کتاب احمد را می‌بیند و می‌خواند. ابراهیم بیگ انتقادات این کتاب از وضع ایران را جدی نمی‌گیرد و با خود فریبی از آن می‌گذرد. سفر ادامه می‌یابد و ابراهیم بیگ به
قفقاز می‌رسد و نخستین بار، حال و روز غم انگیز ایرانیان مهاجر را از نزدیک می‌بیند، پس به خود دلداری می‌دهد که این جا غربت است و در سرزمین اصلی ایران امن و آسایش حکمفرماست. او با همین خود فریبی تردیدآمیز قدم به خاک ایران می‌گذارد و ناگهان در هر قدم با ناروایی و مصیبتی روبه رو می‌شود. برای ابراهیم بیگ پذیرش حقیقت تلخ دشوارتر است. اما از آن دشوارتر سکوت و دم برنیاوردن است. چون نمی‌خواهد تسلیم وضع موجود شود، و چون در پی راه علاجی برای این مصایب کهنه و ریشه دار است، با اصناف و طبقات مردم به جر و بحث و مرافعه می‌پردازد، در جامعه
جاهل و عقب مانده‌ای که منطق «به من چه» در آن حکومت می‌کند، ابراهیم بیگ می‌کوشید از مردم عادی کوچه و بازار گرفته تا اعیان و وزراء را به جانب عمل فعال ارشاد کرده، به وظیفه ملی و دینی و وجدانی اش آشنا سازد.
البته این تلاش بی انعکاس و بی
پاداش می‌ماند، یا پاداش آن سرخوردگی است. حتی بارها او را به جرم فضولی در معقولات کتک می‌زنند، دشنام می‌گویند و آزار می‌دهند. عاقبت سرخورده و نومید راه آمده را بر می‌گردد و نوشتن
سیاحتنامه خود را که بنا به
وصیت پدرش آغاز کرده بود و به پایان می‌رساند. اما داستان به پایان نمی‌رسد. یوسف عمو، مربی ابراهیم بیگ، که در این سفر نیز همراه او بود، دنباله حکایت را ادامه می‌دهد. یوسف عمو روایت می‌کند که ابراهیم بیگ با همان اعصاب خسته فرسوده نیز در غربت دست از محاجه و مرافعه با دیگران بر نمی‌دارد. تا سرانجام شبی در پی یکی از بحث‌های دیوانه وارش موجب حریق می‌گردد و مصدوم و مجروح می‌شود. و جلد اول سیاحتنامه ابراهیم بیگ که عنوان فرعی «بلای تعصب او» را دارد در همین جا به پایان می‌رسد.
جلد دوم سیاحتنامه، با عنوان فرعی (نتیجه
تعصب او) و همچنان به روایت یوسف عمو ادامه می‌یابد: چون ابراهیم بیگ به خود می‌آید، هوش و هواسش را از دست داده و جسما بسیار فرسوده شده است، تخفیف یا تشدید مرض او به آمدن خبرهای خوب و بد از ایران بستگی دارد. خبر پادشاهی مظفرالدین شاه و آغاز اصلاحات اجتماعی و سیاسی، به زمامداری صدراعظم امین الدوله، موجب بهبودی کوتاه در احوال ابراهیم بیگ می‌گردد. در فاصله بازیافت سلامتی، به توصیه و فشار اطرافیانش با محبوبه
ازدواج می‌کند. اما دوران خوشی بسیار کوتاه است. خبرهای بد از ایران می‌رسد. صدراعظم بر کنار می‌شود، گروه قدیمی درباره
قدرت را به دست می‌گیرند و شاه هم به فسادهای معمول دربار تسلیم شده، از تعقیب نقشه‌های آغازین خود دست برداشته است. نامه‌ها و اخباری که اینک از ایران می‌رسد، ابراهیم بیگ را قدم به قدم به سراشیب
جنون و
دق مرگی می‌برد. ابراهیم بیگ می‌میرد و محبوبه پیکر محتضر را در آغوش می‌کشد و همراه او جان می‌سپارد.
مرگ ایران خانم ابراهیم بیگ را و
مرگ این یکی سرانجام محبوبه را می‌کشد. این سلسله وابستگی را، نویسنده طی یک مثنوی موثر و جان شکاف که با تضمین ابیاتی از مولوی سروده، در پایان جلد دوم، بیان داشته است.
گر چه به نظر می‌رسد که
زین العابدی مراغه‌ای از ابتدا برنامه‌ای برای نگارش جلد سوم داشته است، این جلد را، احتمالا پس از دلگرمی از موفقیت جلدهای قبلی، نوشته که اساسا مجموعه‌ای است از برخی مقالات و قطعات و اشعار اخلاقی و آموزشی که نویسنده از خود دیگران جمع آوری کرده است.
در این جلد نویسنده رویای یوسف عمو در
مصر را به یاد می‌آورد که به رهبری پیر روشن دلی به
جهان دیگر می‌رود و ضمن سیر و تماشایی، که صحنه‌های آن بی شباهت به کمدی الهی دانته نیست، ابراهیم بیگ را در
بهشت ملاقات می‌کند، و در این فضا ادامه بحث و مرافعه ابراهیم بیگ با دیگران درباره دردهای ایران، با همان
تعصب و
شور و حرارت، چاشنی طنزی به ماجرا می‌دهد.
سیاحتنامه ابراهیم بیگ هم از نظر نفوذ اجتماعی در عصر خویش و هم از دیدگاه تاثیر ادبی در سیر ادبیات نوین ایران نقش تاریخی داشته است. از نظر نفوذ اجتماعی ارزش سیاحتنامه، در انقلاب مشروطه
ایران ، نظیر ارزش کتاب قرارداد اجتماعی، اثر ژان ژاک روسو، در انقلاب کبیر
فرانسه است. تایید این ارزشگذاری را در آثار مورخان و منتقدان و کارشناسان ادب پارسی جست و جو می‌کنیم.
ادوارد براون می‌نویسد: سیاحتنامه ابراهیم بیگ که انتشار آن همزمان با دوره طغیان ماده عدم رضایت بود، در تحریک حس نفرت و انزجار مردم
ایران نسبت به حکومت مخرب و افتضاح آمیز مخصوص دوره سلطنت مظفرالدین شاه نقش بزرگی داشته و شهرت بسزایی در میان عامه به هم زد. از نوشته‌های ناظم کرمانی در تاریخ بیداری ایرانیان درمی یابیم که محفل‌ها و انجمن‌های آزادیخواه، پیش از مشروطه، هیچ کتاب آموزش تئوری برای تقویت و تربیت دانش سیاسی خود نداشته‌اند، جز کتاب سیاحتنامه ابراهیم بیگ. ناظم الاسلام یادآوری می‌کند که این کتاب را روحانی مردم گرا
سید محمد طباطبایی به او داده بود و در انجمن مخفی که از فرزانگان و فضلای ناراضی تشکیل شده بود، آن را می‌خوانده‌اند و... اهالی انجمن و فداییان بعضی به حالت تباکی (گریه کردن) و بعضی از کثرت
خزن و غم از خود رفته و حالت بهت به آنها دست داده تا چندی حالت یک کلمه سخن گفتی باقی نبود. هم و غم غریبی عارض هر یک گردیده به اوضاع غریبه مملکت و گرفتاری عجیبه این ملت سر به گریبان
تعجب و
حیرت و سرافکندگی و فکرت فرو برده....
احمد کسروی در تاریخ مشروطه
ایران ، علاوه بر نقش کتاب در محافل روشنفکری به تاثیر توده‌ای آن در انبوه ایرانیان اشاره دارد و می‌نویسد: ارج آن را کسانی دادند که آن روزها خوانده‌اند و تکانی را در خواننده پدید می‌آورد و به یاد می‌دارند. انبوه ایرانیان که در آن روز خو به این آلودگی‌ها و بدی‌ها گرفته بودند و جز از زندگانی بد خود به زندگانی دیگر گمان نمی‌بردند از خواندن این کتاب تو گفتی از
خواب بیدار می‌شدند و تکان سخت می‌خوردند. بسیار کسان را توان پیدا کرد که از خواندن این کتاب بیدار شده و برای کوشیدن به نیکی کشور آماده گردیده و به کوشندگان دیگر پیوسته‌اند.
سیاحتنامه ابراهیم بیگ یک قصه سیاسی عاشقانه است که با
طنز و
عصبیت روایت می‌شود. داستان که با گزارش واقع گرای یک مسافرت آغاز می‌شود، اندک اندک در انتها تمثیلی می‌گردد؛ یعنی پوسته حادثه‌ها را می‌شکافد و به حوادث و بازیگران خود معنایی تاریخی یا اسطوره‌ای می‌بخشد و بدین طریق در گنجینه ادبیات نوین ایرانی جایی ممتاز می‌یابد.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
