سوجان‌رای بهنداری
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بَهْنداری، سوجان‌رای (سَنجان‌رای)، مؤلف احتمالی خلاصة‌التواریخ در
تاریخ عمومی
هند به
زبان فارسی می‌باشد که در دوران حکومت
اورنگ زیب (۱۰۶۸ـ ۱۱۱۸) و با تکیه خاص بر حکّام
دهلی نوشته شده است.
نام مؤلف از صفحه آخر نسخه‌های متعدد
کتاب به دست آمده که تفاوت‌هایی نیز در آن‌ها به چشم می‌خورد.
امروزه عموماً سوجان را به عنوان اسم کوچک او پذیرفته‌اند، زیرا نام
هندویی رایجی است و دست کم سه نفر از افرادی که در خلاصة‌التواریخ ذکرشان به میان آمده
بدان نامیده شده‌اند.
بنابر مندرجات متن
بهنداری در بَتالا در
پنجاب متولد شد و از جوانی در دستگاه
اورنگ زیب به منشیگری مشغول شد.
الیوت بر آن است که، گذشته از کاربرد نظام گاهشماری وِکْرَمی (= بکرمی)، در متن خلاصة‌التواریخ مطلبی حاکی از
هندو بودن مؤلف آن یافت نمی‌شود، اما، به جای حمد و نعت معمول میان
مسلمانان ، این کتاب با گفتاری در تنوع
مذاهب آغاز می‌شود، که مؤلف همه آن‌ها را
الهی می‌شمارد؛ وی مذهب و اساطیر
هندو را با تفصیلی خاص وصف می‌کند، و گزارش او از آغاز دوران اسلامی (در
هند ) با تلخی آمیخته است.
این نکات حاکی از
هندو بودن مؤلف است.
بهنداری می‌گوید که خلاصة‌التواریخ را در ۱۱۰۷ به پایان رسانده
، گو این‌که ظاهراً تا ۱۱۱۱ آن را ادامه داده است
این کتاب دارای چهار بخش است، به ترتیب: درباره گیا و زیای هند، دانش‌های
هندو،
عارفان هندو؛
جغرافیا و درآمدهای هجده ولایت مغولان هند (از جمله کابل)؛ تاریخ هند تا براندازی رای پتهورا (پرتهوی راج) به دست شهاب‌الدین غوری در ۵۸۸؛ و تاریخ فرمانروایان مسلمان هند از سبک‌تگین تا جلوس اورنگ زیب در ۱۰۶۸.
در برخی از نسخه‌ها، متن در جایی به پایان می‌رسد که لشکریان
پادشاه ، داراشکوه، برادر بزرگ اورنگ زیب، را تعقیب می‌کنند.
حال آن‌که در متون دیگر رویدادهای عمده سلطنت اورنگ زیب هم ثبت شده است.
از این گذشته، دو «ذیل» نیز به تاریخ افزوده شده است: یکی به نوشته جَی کِشَن داس مِهرا شامل روزگار اورنگ زیب، دیگری نوشته مؤلف ناشناخته‌ای که تاریخ را تا ۱۱۵۸ دنبال کرده است.
آرای دانشمندان درباره ارزش تاریخی کتاب متفاوت است؛ برخی بر آن‌اند که این کتاب چیزی جز نسخه‌برداری از اثری موسوم به مختصر و یا اطلاعات موجود در تاریخ فرشته نیست.
اما ریو چنین استدلال می‌کند که خلاصة‌التواریخ و مختصر هر دو نوشته مؤلفی واحد است.
بهنداری خود اذعان دارد که هدف او فراهم آوردن کتابی «مختصر» مشتمل بر «خلاصه»ای از بیست و هفت تاریخ عمومی و نیز چندین تاریخ محلّی بوده است.
از جمله منابع فارسی او تاریخ
سلطان محمود غزنوی نوشته عنصری،
شاعر دربار غزنویان، است ولی از تاریخ فرشته ذکری به میان نیاورده است.
شرح بهنداری درباره دوران سلطنت بسیاری از پادشاهان، جز شرح سلطنت سلطان محمود
و جهانگیر
، سطحی و کوتاه است؛
شیرعلی افسوس، شرح راجه‌های
هندوی دهلی را از کتاب استخراج و با حذف و اضافات بسیار با عنوان آرایش محفل به زبان اردو منتشر کرده است (کلکته ۱۲۲۰).
دو اثر دیگر نیز به بهنداری نسبت داده‌اند: یکی خلاصة‌المکاتیب و دیگری خلاصة‌السیاق می‌باشد.
خلاصة‌المکاتیب حاوی تعلیماتی برای تربیت منشیان است و مؤلف می‌گوید که چنین تعلیماتی باید با آثار
سعدی آغاز شود و شامل انشای یوسفی و انشای ابوالفضل و آثار دیگر شعرای مشهور
فارسی و نیز
خوشنویسی و
حساب باشد.
در این کتاب، اطلاعات فراوانی درباره اسباب و لوازم نگارش و منابع آن‌ها نیز یافت می‌شود.
انتساب کتاب به بهنداری مبتنی بر شباهت میان تعبیراتی است که درباره مخدومان خود به کار برده است: «صاحبان دولت اقبال و ناظمان مُلک مال »
و «ناظمان
امور مملکه مال و صاحبان کارگاه دولت اقبال»
.
خلاصة السیاق، در زمینه حساب و حسابداری است که در ۱۱۱۵ به اتمام رسیده است.
و از این‌رو به بهنداری منسوب است که تعبیری مشابه در آن به کار رفته است: «ناظمان ملک مال»
.
بنابر مندرجات این کتاب، تا زمان سلطنت اکبر، محاسبات به هندی صورت می‌پذیرفت تا این‌که تودَرمَل، یکی از درباریان او، آن را در ۹۹۱ به فارسی تغییر داد.
در نتیجه، ابوالفیض فیضی، کتاب لیلاوَتی را که در حسابداری است از هندی به فارسی ترجمه کرد و چند تن از مقامات
ایرانی در رشته حسابداری متبحّر شدند (برای مثال بَدَل خان مشهدی، خواجه شاه منصور شیرازی، خواجه عطابیگ روحی، و خواجه نظام الدین بخشی).
با وجود این،
هندوان بومی به اشتغال در این
امر ادامه دادند؛ در پنجاب و ملتان حسابداران کهتری
هندو حتی به دریافت لقب «خواجه» که معمولاً خاص منشیان مسلمان بود نایل آمدند.
(۱) نورالحسن انصاری، فارسی ادب بی عهد اورنگ زیب، دهلی ۱۹۶۹، ص ۴۰۱ـ۴۰۵، ۴۷۴ـ۴۷۸.
(۲) میر عبدالرزاق اورنگ آبادی، مآثر الامراء، ج ۱، کلکته ۱۸۸۸، ص ۴.
(۳) سوجان رای بَهنداری، خلاصة التواریخ، چاپ ظفر حسن، دهلی ۱۹۱۸.
(۴) سوجان رای بَهنداری، خلاصة السیاق، نسخه خطی دانشگاه اسلامی علیگره.
(۵) سوجان رای بَهنداری، خلاصة المکاتیب، نسخه خطی کتابخانه ملی، دهلی نو، ش ۳۲۵۸، ۳۲۶۱.
(۶) سیّد محمد عبدالله، ادبیاتِ فارسی مین هندوؤن کاحِصّه، دهلی ۱۹۴۲.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «»، شماره۲۳۰۲.
