سه سال در دربار ایران (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«سه سال در دربار ایران» کتابی است، حاوی خاطرات نویسنده از لحظه ورود به خدمت ناصرالدین شاه (دوم
ذی‌الحجه ۱۳۰۶
ق.) تا بازگشت از
ایران به
میهن خود (سوم
جمادی الاولی ۱۳۰۹ ق).
کتاب مشتمل بر مقدمه ناشر، مقدمه مترجم (
عباس اقبال )، مقدمه مولف و هفت فصل و بخش تصاویر می‌باشد.
از جمله کتبی که در عهد
قاجار و تقریبا هم زمان با سومین سفر ناصرالدین شاه به اروپا نوشته شده، حالت
سفرنامه دارد. کتاب سه
سال ، وقایع دربار ایران را پوشش می‌دهد. این کتاب، می‌تواند اطلاعات هر چند مختصری درباره کشورهای واقع در مسیر سفر ناصرالدین شاه، در مورد برخی از شهرهای ایرانی، وضعیت مذهبی آن روز جامعه ایران، درباریان،
وضع حرم و کاخ‌ها و در نهایت خصائل ناصرالدین شاه ارائه نماید.
در مقدمه کتاب چنین آمده: «من که مدت چند سال،
طبیب مخصوص اعلی حضرت ناصرالدین شاه و شاهد عینی زندگی روزانه او بوده‌ام، چیزهایی دیده‌ام که نه تنها هیچ مسافری نمی‌تواند بر آن‌ها اطلاع یابد، بلکه آگاهی از آن‌ها بر هر کسی نیز که در ایران مقیم شده باشد، مشکل است».
کتاب فووریه علاوه بر شرح
خاطرات سفر یک اروپایی به ایران، به لحاظ توصیف مکان‌های تاریخی و بیان موقعیت جغرافیایی مناطق و شرح و بسط مسائل اجتماعی از دیدگاه‌های عرفی و مذهبی و بیان وضعیت مردم ایران در عهد ناصری حائز اهمیت بسیار است.
دیدن وضعیت اسفبار نقاط مختلف ایران و ایرانیان در عصر ناصری، فووریه را به
تاسف واداشته و او در جای جای خاطرات خود به این مساله
اشاره کرده است. چنانکه در ابتدای ورود به ایران در گذر از
تبریز که پایتخت دوم ایران و مقر
ولیعهد بوده، به اوضاع نابسامان شهر تبریز و نیز وفور گدایان در این شهر اشاره می‌کند.
همچنین فووریه در توصیف وضعیت اسفبار اقتصادی ایرانیان که با وطن فروشی دولتیان
تغذیه می‌شد، به کوته نگری و برداشت‌های سطحی مردم از مسائل، دورویی‌ها و دودوزه بازی‌های رجال درباری در کسب مقامات و سرکیسه کردن بیشتر
رعیت و دیگر بدبختی‌ها اشاره کرده است.
او دو عامل عمده عقب ماندگی مردم ایران را فروش امتیازات و حراج مقام و منصب ذکر کرده است. گویا در عصر ناصری کسب مقام در گرو لیاقت‌های فردی نبود، بلکه داشتن
مقام و
منصب در گرو میزان پولی بود که به شاهنشاه پیشکش می‌شد.
نکته قابل ذکر در اینجا این است که در مطالعه این قبیل کتاب‌ها همواره باید جانب
احتیاط را نگه داشت و درستی مطالب آن‌ها را با دیگر منابع سنجید. از این رو می‌توان گفت، این کتاب از نظر تاریخی مستندات زیادی ندارد؛ ولی کمک می‌کند، به اینکه تا حدودی با مسائل حاشیه‌ای جاری در دربار ناصرالدین شاه و نه آنچه در سراسر
کشور ایران می‌گذرد، آشنا شویم.
به دلیل عدم شناخت فووریه از مسائل مذهبی و ناآشنایی او با اوضاع اجتماعی ایران و همچنین
تعصب وی علیه
اسلام و
مذهب شیعه ، نامبرده دچار برخی تناقض گویی‌ها شده که اشاره به برخی از این تناقضات را ضروری می‌دانیم. مثلا وی با
مراسم عاشورای حسینی و
اعیاد مذهبی برخوردی ناموجه دارد و حتی در برخی موارد ایرانیان را به خاطر اعتقادات عمیق مذهبی مورد
استهزاء و
تحقیر قرار می‌دهد؛ در حالی که در جایی دیگر که مخالفت مذهبیون با قراردادهای استعمارگرانه انگلیسی، به عنوان مثال، موجب لغو امتیاز
تنباکو می‌شود، مولف لحنی دیگر پیدا می‌کند. به طور قطع واضح است که دیدگاه او نسبت به
دین اسلام- و به خصوص مذهب شیعه- نظری مثبت نبوده و اگر در جاهایی به تمجید مذهب روی می‌آورد، در واقع همان جاهایی است که مذهب علیه نفوذ
رقیب دیرینه آن‌ها؛ - یعنی انگلیس- برخاسته است.
از نظر مولف، مردم ایران مردمی بی سواد، خرافاتی، فاقد شعور اجتماعی و فرهنگی و حتی قسی القلب- بودند و فقط ناصرالدین شاه و معدودی از افراد فرانسه رفته از شعور و
فرهنگ ، و حتی
محبت و
رافت قلب ، برخوردارند. همین برخورد تعصب آمیز با ایران و ایرانی است که این خاطرات را فاقد هر گونه ارزش تاریخی می‌کند و به همین دلیل خوانندگان عزیز باید توجه داشته باشند که این
اثر را فقط برای آشنا شدن با حوادث دربار ناصرالدین شاه بخوانند و اظهار نظرهای مولف در مورد فرهنگ و آداب اجتماعی و مذهبی و طبقه بندی‌های مردم از نظر مذهبی را فاقد هر گونه ارزش بدانند.
از دیگر نکات قابل توجه کتاب ترسیم تصویر شخصیت‌های دوره ناصرالدین شاه توسط نویسنده است. فووریه با معرفی شخصیت‌هایی چون محمدحسن خان اعتمادالسلطنه که جزو فهیم‌ترین افراد عصر قاجار به شمار می‌رفت، نقاط
ضعف دربار را نشان داده است.
نقش طبقه
روحانیت در جامعه عصر قاجار، وضعیت حرمسرا و نفوذ زنانی چون امینه اقدس در دربار که تمام توجه شاه را به برادرزاده اش ملیجک معطوف داشته بود، نیز از جمله مطالبی است که در کتاب به تفصیل آمده است.
سرانجام فووریه در
۱۳۰۹ ق. پس از پایان قضیه تنباکو و در بازگشت از سفر فراهان که وبای عمومی در ایران شیوع یافته بود، با وجود خستگی از
سفر و تلاشی که در
معالجه بیماران کرده بود، وقتی با اوضاع آشفته
تهران مواجه شد، از ناصرالدین شاه تقاضای مرخصی کرد. شاه نیز با دادن درجه اول نشان شیر و خورشید، او را از حضور خود مرخص نمود.
کتاب مشتمل بر پاورقی‌هایی به
قلم مترجم (
عباس اقبال )، فهرست مطالب می‌باشد.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
