سلجوق‌نامه (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
سلجوق نامه، نوشته ظهیرالدین نیشابوری، با مقدمه
اسماعیل افشار این کتاب، از سودمندترین کتاب‌ها درباره
سلجوقیان است که
ظهیرالدین نیشابوری (درگذشته نزدیک به ۵۸۲ ه. ق)، آن را بر پایه دیده‌های خود و شنیده هایش از معاصران راست گوی وی، در روزگار جهانگیری این خاندان، آن را سامان داد.
تاریخ نوشته شدن این کتاب را نیمه دوم
قرن ششم؛ یعنی سال‌های پایانی حکومت سلجوقیان در
ایران می‌توان دانست. تاریخ این سلسله از آغاز پیدایی اش در ایران تا مرگ معزالدین ارسلان (۵۷۱ ه. ق)، در این
اثر گزارش می‌شود و بر پایه تقسیم بندی زبانی کلودکاهن درباره منابع تاریخی عهد سلجوقی، آن را از منابعی فارسی آن دوران می‌توان شمرد.
نویسنده بر این است که پادشاهان دادگر نزدیک‌ترین افراد به پیامبرانند و دانش بایسته آنان پس از
علم شریعت ،
سیره شاهان و
اخبار ملوک است؛ زیرا خلاصه مکارم
اخلاق گذشتگان و سبب نیک نامی
دنیا و
ثواب و مغفرت
آخرت در آن هست و پس از علم شریعت ارزش‌مندترین دانش‌ها به شمار می‌رود. او
آل سلجوق را در سنجش با دیگر حاکمان و والیان، بزرگوارتر و برای
رعیت دل سوزتر می‌داند و به توصیف خصال آنان می‌پردازد.
وی با تبارشناسی آل سلجوق آغاز و از زادگاه و خاستگاه سلجوق بن لقمان و فرزندانش گزارش می‌کند و به بازگویی
وجه تسمیه شماری از پسران و نوادگان و برادرزادگان سلجوقی می‌پردازد و از منطقه
حکومت آنان و شیوه رفتنشان بدان جا گزارش می‌دهد و سرانجام به ذکر
تاریخ آلب ارسلان بن چغربک می‌رسد. او پادشاهی با
سیاست و هشیار و دلاور بود که به دشمن شکنی و جهان گیری پرداخت. شرح ویژگی‌های ظاهری او و شیوه‌های جنگ آوری و نبردش با دشمنان و نام و نشان وزیران و امیرانش، درون مایه گزارش‌های نویسنده در این بخش است.
ملکشاه بن آلب ارسلان، سومین شاه سلجوقی است که به گفته نویسنده از دست آوردهای پدران خود بهره برد و به کامکاری و جهان داری روزگار گذراند و به هیچ جایی گام ننهاد مگر اینکه مقصودش را در آن جا یافت. نظام الملک وزیر او بود و برخورداری از چنین وزیری موجب پیش رفت او در جنگ‌ها و منازعات می‌شد. شرح درگیری او با قاورد از
کرمان و چند و چون سپاهیان او و نبرد آنان با دشمنان، در این بخش گزارش می‌شود.
پس از او برکیارق بن ملکشاه بر تخت شاهی نشست. او شاهی خوش خو و نیکوروی و ولی عهد ملکشاه بود و در سیزده سالگی به پادشاهی رسید. پس از او فرزندش محمد پادشاه شد که به
عدل و
عفت آراسته و به
دیانت موصوف بود و در دفع ملحدان و حفظ
اسلام بسیار کوشید. سنجر بن ملکشاه نیز پس از وی تاج شاهی بر سر گذارد و در کشورگشایی و لشکرکشی و دشمن کشی، روزگار درازی گذراند. سلطان محمود بن ملکشاه از دیگر شاهان سلجوقی بود که صورتی زیبا و سیرتی نیکو داشت و شیرین سخن و خوش طبع می‌نمود و به گفته نویسنده هیچ شاه سلجوقی به اندازه وی ممتاز و آگاه نبود. گزارش درباره جلوس ابوالفتح مسعود بن محمد بن ملکشاه و محمد بن محمود بن ملکشاه و جنگ و گریزها و کشمکش‌های آن دو برای رسیدن به پادشاهی، درون مایه فصل دیگر این کتاب است.
پس از آنان، سلیمان شاه بن محمد بن ملکشاه به
قدرت رسید، اما از اقتدار و
ثبات و وقار برخوردار نبود و از همین روی دیری نپایید که ارسلان بن طغرل بن محمد بر جایش نشست و با
غیرت و حمیت فراوانی به فرمان روایی پرداخت. آخرین پادشاه سلجوقی یاد شده در این کتاب، طغرل بن ارسلان بن طغرل است که در دوران نوباوگی و نوجوانی به سلطنت رسید. بخش دوم کتاب، «ذیل سلجوق نامه ظهیری» است که دنباله و خاتمه
تاریخ سلطان طغرل را در بردارد. طغرل پادشاهی
عادل و با سیاست بود که به گفته ابوحامد خداوند در آل سلجوق به عدل و هفت و
هنر و فرهنگ او کسی را نیافرید. این ذیل با چنین توصیف‌ها آغاز می‌شود و پس از گزارش‌هایی درباره لشکرکشی‌های او به گوشه و کنار
ایران و دفع دشمنان و دست اندازان حکومت، به داستان نبرد او با
خوارزمشاه و بریده شدن سرش پایان می‌یابد.
این کتاب بیش تر به دلیل شیوه نوآورانه (
اسلوب بدیع ) و بسیار ساده و روانش دارای نام و آوازه شد؛ چنان که هیچ تکلفی در آن نیست، اما العراضه فی حکایات السلجوقیه که سرقتی از این کتاب به شمار می‌رود، نثر روان آن را به عبارت‌های پیچیده‌ای
بدل ساخته است. دنباله‌ای به نام «ذیل سلجوق نامه ظهیری نیشابوری» به
قلم ابوحامد محمد بن ابراهیم (۵۹۹ ه. ق) نیز در پایان کتاب هست که درون مایه گزارش‌های تاریخی ظهیرالدین را کامل می‌کند.
ابوحامد محمد بن ابراهیم، در ۵۹۹ هجری قمری، در قالب «ذیل» روی دادهای پادشاهی طغرل سوم را بر سلجوق نامه افزود و زمانی گمان می‌رفت که این کتاب از میان رفته باشد، اما اسماعیل (حمید الملک) افشار نسخه‌ای کامل از آن یافت که با
زبدة التواریخ ابوالقاسم کاشانی یک جا جلد شده بود و در ۱۳۳۲ خورشیدی آن را چاپ کرد. اطلاعات تاریخی منابع دوره سلجوقی به ویژه این کتاب، بر پایه تقسیم بندی پیش گفته افزون بر زبان، از دید اطلاعات و درون مایه با یک دیگر بسیار متفاوتند. سلجوق نامه که از کهن‌ترین منابع فارسی در این باره به شمار می‌رود، در دیگر کتاب‌های پس از خود بسیار تاثیر گذارد و به گفته کلودکاهن «مستقیم یا باواسطه، از منابع اصلی و گاهی تنها ماخذ همه نویسندگانی بود که از رشیدالدین و
مستوفی قزوینی به بعد در دوران مغول و تیموریان به
زبان فارسی تاریخ عمومی نوشته و فصلی از آن را نیز به سلاجقه اختصاص داده‌اند.
باری، نیشابوری در سال‌های پایانی
حکومت سلجوقیان در ایران به نوشتن این اثر دست گشاد و به منابع اصلی این دوران دسترس نداشت. از این رو، درون مایه آن درباره نخستین شاهان این سلسله، در سنجش با دیگر منابع از درستی و اعتبار کم تری برخوردار است.
شماری از نسخه بدل‌های
اثر و توضیحات مصحح محترم در پانوشت‌های اثر دیده می‌شود و نمایه کسان، قبیله‌ها و طایفه‌ها در پایانش آمده است.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
