سفرهای ناصر الدین شاه به قم (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب «سفرنامه ی ناصرالدین شاه به قم»، تالیف ناصرالدین شاه به
زبان فارسی گزارش سفرهای متعدد مولف به
قم می‌باشد. کتاب حاضر علاوه بر خاطرات شخصی ناصرالدین شاه در سفرهای چهارم الی هفتم، حاوی مطالبی مربوط به سفرهای وی به قم می‌باشد که هر سفر به تفکیک مورد بررسی قرار گرفته است، در خاتمه کتاب نیز اسنادی مربوط به وقایع و مسائل مربوط به شهر قم و همچنین نگاه سفرنامه نویسان
فرنگی به این شهر در دوره ناصری درج گردیده است.
کتاب دارای فهرست مندرجات، پیش گفتار، مقدمه، هفت بخش، دو پیوست، فهرست‌ها و بخش تصاویر و گزیده اسناد می‌باشد. این کتاب به نثر دوران قاجار نوشته شده است و کلمات عربی زیادی در آن مورد استفاده قرار گرفته است. و محقق سعی کرده که این مطالب را جمع آوری کند و قبل از شروع هر بخش مقداری آن سفر را توضیح داده است.
پیش گفتار کتاب از دکتر کیانوش کیانی، درباره سرگذشت پیشیان مخصوصا حاکمان به بحث نشسته است. وی در ادامه مختصری در مورد مطالب کتاب توضیح داده است.
مقدمه کتاب با تمجید از ناصرالدین شاه شروع و به پیشینه قم پرداخته است. در ادامه به سفرهای شاه به شهرهای
ایران و مخصوصا قم پرداخته شده است.
بخش اول کتاب به سفر اول ایشان به قم به صورت مختصر پرداخته و اذعان می‌دارد که «بی تردید ناصرالدین شاه از اولین سفر پادشاه ی خود به قم که در نوزده سالگی روی داد، نوشته‌ای از خود برجای نگذاشته است، زیرا زمانی که در سال ۱۳۰۵ برای ششمین بار به قم عزیمت می‌نماید، هنگام عبور از ماهورهای
جنگل علی آباد و دیدار از میل بلند و قلعه سنگی که بنای آن را منسوب به بهرام گور نموده است، چنین می‌نویسد: «در اوایل دولت میرزا تقی خان که آمدیم به قم، یک شب در همین جا اردو زده منزل کردیم. خاطرم بود، صورت این میل را هم آن وقت توی کتاب روزنامه کشیده بودم، که بعد آن کتاب را پاره کردم».
در بخش دوم که گزارش دومین
سفر است و در سال ۱۲۶۷ ه. ق انجام یافت، «ناصرالدین شاه که در این زمان بیست سال داشت، در بازگشت از سفر معروف
اصفهان ، چند روزی نیز در قم توقف نمود». اسامی شاهزادگان و امرا و وزراءیی که در این سفر همراه شاه بوده‌اند نیز در این جا بیان شده است. و اخباری که در دست بوده از این سفر توسط محقق جمع آوری و کنار هم قرار گرفته است.
سفر سوم ناصرالدین شاه در سال ۱۲۷۵ ه. ق و در خلال سفر معروف «چمن سلطانیه» صورت پذیرفت. مولف نقل می‌کند که: «روز بیست و نهم
شعبان موکب مسعود همایون از مقر خلافت عظمی به عزم زیارت
حضرت معصومه سلام‌الله‌علیها و تشریف فرمایی به سلطانیه انتهاض فرموده، یافت آباد محل نزول اردوی معلی گردید...» .
این سفرنامه به صورت روز شمار می‌باشد به این صورت که: «روز جمعه چهارم شهر
رمضان المبارک:
از یافت آباد به میمنت و فرخی اردوی همایون کوچیده در قریه آدران که جدید مخصوص وجود همایون ابتیاع شده است و از جمله قرای معظمه است و عمارات خوب سلطانی دارد نزول اجلال فرمودند و روز دوشنبه هفتم یا سه شنبه هشتم از آدران حرکت خواهند فرمود...» .
این بخش خود به سه دسته تقسیم شده است و دو حادثه «مرگ جیران تجریشی (فروغ السلطنه) و واقعه
قتل حاجی مبارک به دستور ناصرالدین شاه» جداگانه در این بخش آورده شده‌اند.
سفر چهارم شاه این گونه شروع می‌شود که «ناصرالدین شاه در سال ۱۲۸۴، اندکی پس از بازگشت از سفر
خراسان و پس از پایان ماه مبارک رمضان برای چهارمین بار و در بیستمین سال سلطنت خود عازم قم گردید. و برخلاف دو سفر قبلی که علاوه بر قم به سیر و
سیاحت در سایر ولایات نیز پرداخت، این بار عزم وی از مسافرت فقط سفر به
قم و زیارت حضرت معصومه سلام‌الله‌علیهم و سپس بازگشت به تهران بود...».
این بخش از سفرنامه هم به صورت روز شمار بیان شده است... «روز جمعه ۵(
شوال ): امروز باید رفت مسیله، صبح رفتم
حمام ، سرد بود، خیلی ایستاده به زحمت گرم شد، بعد از حمام رخت پوشیده سوار شدیم. با امیراخور و غیره(و) نسقچی باشی صحبت کنان رفتم.»
پنجمین سفر وی زمان برگشت از
زیارت عتبات عالیات عراق می‌باشد که از طریق آشتیان و دستجرد در روز بیست و سوم
ذیقعده به سمت شهر قم و زیارت حضرت معصومه حرکت نموده است. این سفرنامه هم به صورت روز شمار بیان شده است.
سفر ششم ناصرالدین شاه به قم، ابتدا به عزم علی آباد و تماشای دریاچه قم صورت گرفت؛ ولی چنین به نظر می‌رسد که، هنگامی که شاه به مقصد رسید، با توجه به زیارتی بودن شهر قم، صلاح را در این دید که حال که در یک منزلی قم است، سفری نیز برای زیارت به آنجا بنماید. لذا با در جریان قرار دادن میرزا علی اصغرخان امین السلطان که در آن هنگام وزیر اعظم بود، دستور حرکت اردوی همراه خود را به طرف قم صادر نمود.
این سفرنامه به قلم خود شاه نمی‌باشد و به صورت مختصر بیان شده است. در این بخش بعد از بیان گزارش سفر شاه، قسمتی با نام «خاطرات ناصرالدین شاه در سفر ششم قم
رجب ۱۳۰۵» بیان شده است که «روز دوشنبه نوزدهم شهر رجب که چهاردهم
عید نوروز است، صبح به عزم علی آباد در عمارت اندرون تهران از خواب برخاستیم، رخت پوشیدیم، بعضی زنها که نمی‌آمدند گله زیاد و اخم زیاد می‌کردند. بعد رفتیم بیرون،
دندانم که پر کرده بودم، دیشب درآمده بود، دندانساز را حاضر کرده بودند، رفتیم اطاق برلیان، پسر میرزا ابوالحسن نقاش مدتی است، یک پرده درست کرده است، شکل اطاق
برلیان را می‌کشد. دیدم نشسته است؛ پرده را درست می‌کند...».
از جمله گزارشات جالبی که در این بخش به آن پرداخته شده، شرح جغرافیای دریاچه مابین تهران و قم است.
در پایان این بخش نیز مبحثی با نام «وقایع ششمین سفر ناصرالدین شاه به قم به روایت دوستعلی خان معیر الممالک» گنجانده شده است.
در بخش گزارش هفتمین سفر شاه علاوه بر گزارش سفر به مباحث «خاطرات ناصرالدین شاه در هفتمین سفر قم، خاطرات اعتمادالسلطنه از هفتمین سفر ناصرالدین شاه به قم، خاطرات دکتر فووریه از هفتمین سفر ناصرالدین شاه به قم، یادداشت صدرالاشراف در مورد یک واقعه از آخرین سفر قم ناصرالدین شاه» نیز پرداخته شده است.
هفتمین سفر ناصرالدین شاه به قم، در ضمن سفر معروف وی به عراق عجم صورت گرفت، چنانچه در ماه
شوال ۱۳۰۹ قمری که مصادف با دومین ماه از فصل
بهار بود، شاه قصد
سیاحت ولایات مرکزی ایران را نمود. و مصمم گردید که از طریق قم این سفر را آغاز کند، بدین ترتیب ناصرالدین شاه در روز ۱۴ شوال از شهر به قصد سفر مزبور به عشرت آباد نقل مکان نمود.
گزارش سفر نیز به صورت روز شمار آمده است.
پیوست اول کتاب به مطالب زیر می‌پردازد:
۱- شهر قم در عهد ناصری از نگاه «بروگش» مستشرق آلمانی ۲۷- ۳۰ نوامبر ۱۸۶۰ م
جمادی الاخر ۱۲۷۷ ه. ق.
۲- شهر قم در دوره ناصری از نگاه آرمینوس وامبری خاورشناس مجاری سپتامبر ۱۸۶۲ (
ربیع الثانی ۱۲۷۹).
۳- شهر قم در دوره ناصری از نگاه مادام دیالافوا ژوئیه اوت ۱۸۸۱ (
شعبان و
رمضان ۱۲۹۸).
۴- شهر قم در دوره ناصری از نگاه ادوارد براون فوریه ۱۸۸۸ میلادی جمادی الاخر ۱۳۰۵ ه. ق.
۵- شهر قم در دوره ناصری از نگاه لرد کرزن ۱۸۸۹ م ۱۳۰۶- ۱۳۰۷ ه. ق.
پیوست دوم کتاب، با نام «گزیده اسناد قم در دوره ناصری» به ۴۱ سند در این باب می‌پردازد.
از جمله این اسناد می‌توان به «سند شماره ۲۷( تلگراف کامران میرزا نایب السلطنه به متولی باشی آستانه حضرت
فاطمه معصومه سلام‌الله‌علیهم)»، اشاره کرد.
«از تهران به قم شوال ۱۲۹۶.
جناب مستطاب متولی باشی
مدتی است، از سلامتی شما اطلاعی ندارد، ان شاءالله احوال شما خوب است، البته ما را از دعا فراموش نمی‌کنید. از قراری که در روزنامه تلگرافی نوشته‌اند، پنجاه شصت نفر رعایای محلات در صحن مقدس بستی شده‌اند، شما آنها را اطمینان بدهید که به محلات بروند. در اینجا از میرزا نصرالله خان تحقیق می‌شود و احقاق حق آنها به عمل خواهد آمد.».
کتاب حاضر، مجموعه‌ای است، حاوی اطلاعات مربوط به سفرهای هفتگانه ناصرالدین شاه به قم که قاعدتا شامل ۷ بخش، تحت عنوان اولین سفر ناصرالدین شاه به قم، دومین... سومین... است. در ابتدای هر بخش مقدمه مربوط به همان سفر و سپس اطلاعات مربوط درج شده است، نگارنده در مورد سفرهای اول تا سوم موفق به تحصیل خاطره و دستخطی از ناصرالدین شاه نگردید، لذا به گزارشات و خاطرات دیگران بسنده شد؛ ولی سفرهای دیگر علاوه بر گزارشات و خاطرات دیگران حاوی خاطرات شخص ناصرالدین شاه می‌باشد که در این میان سفر ششم حاوی خاطرات مفصل تر از بقیه سفرها است که برای اولین بار منتشر می‌گردد، لازم به توضیح است که خاطرات سفر چهارم نیز با دستخط شخص ناصرالدین شاه بوده است.
در بخش پیوستها نیز در «پیوست ۱» به شرح مشاهدات
سیاحان فرنگی معاصر ناصرالدین شاه از لحظه حرکت از
تهران تا ورود به شهر قم پرداخته شده است که مقایسه نگاه این
سیاحان با نگاه ناصرالدین شاه و یا حتی با یکدیگر خالی از جاذبه نیست در «پیوست ۲» نیز اسنادی از قم در دوره
ناصری که قسمت عمده آن حاوی گزارش‌های حاکم قم و مکاتبات وی با سران حکومت است به نظر مطالعه کنندگان گرامی می‌رسد.
بخش فهرست منابع کتاب؛ شامل، فهرست عمومی اعلام و تصاویر و گزیده اسناد می‌باشد. مطالب کتاب در هر بخش دارای پی نوشت مطالب می‌باشد که به کوشش فاطمه قاضی‌ها اضافه شده است.
