سفرنامه لرستان و خوزستان (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
سفرنامه لرستان و خوزستان تالیف حسنعلی خان افشار می‌باشد.این کتاب شرح سفر حسنعلی خان افشار به شهرهای
ایران می باشد.
حسنعلی خان افشار، در روز دوشنبه ۱۲
ذیحجة الحرام ۱۲۶۵ قمری (۱۲ ابان ۱۲۲۷ شمسی) از تهران به طرف حضرت
شاه عبدالعظیم حسنی حرکت کرد و
سفر خود را به
لرستان و
خوزستان آغاز نمود که پس از حدود چهار ماه و ده روز، عصر روز دوشنبه ۲۶
ربیع الثانی ۱۲۶۶ قمری (۲۰ اسفند ۱۲۲۷ ش) وارد
تهران ، و پایان سفرش را اعلام نمود. او در این سفر، گزارش نسبتا سبوطی را به حضور ناصرالدین
شاه قاجار تقدیم کرد.
در مورد هدف اصلی از این سفر باید گفت: حسنعلی خان افشار که از پیشخدمت‌های خاصه دربار ناصری است، به پاس کوشش‌های اردشیر میرزا و سهام الدوله دربار گردانی خلعت حکمرانان فوق و نیز فرمان پیوستن حکومت
گلپایگان ، به قلمرو حاکم
بروجرد مامور می‌شود.
حسنعلی خان مسیر تهران، خرم آباد را از طریق
قم ، شهرنو (اراک) و بروجرد با همراهی چاپارهای دولتی پیمود و پس از توقف کوتاه در لرستان وارد؟ شاهزاده رهسپار
دزفول می‌شود. وی بعد ازاقامتی کوتاه در شهر دزفول و توصیف آن به خرم آباد رهسپار می‌شود و پس از طریق
بروجرد به شهر نو، نهایتا به تهران باز می‌گردد.
به طور کلی مطالب کتاب از دو بخش تشکیل شده است: اول متن گزارش‌های حسنعلی خان افشار است که به شیوه روزنامه نویسی تدوین شده است و رویدادها در زیر روز و ماه مربوط به خود نگارش یافته‌اند. برای دست یابی آسان به مطالب گزارش شهرها بعد از متن گزارش، روزانه قرار گرفته‌اند. بخش دوم، مربوط به آقای حمیدرضا دالوند، مصحح و پژوهش گر این سفرنامه می‌باشد که حاصل کار ایشان، مقدمه و یادداشت‌هایی است که به متن این سفرنامه افزوده شده است و این امر در کتاب به پائیز، سال ۱۳۷۳ ثبت شده است.
بخش اول از صفحه ۶۷ آغاز و پایان آن صفحه ۱۵۴ می‌باشد. بخش دوم که شامل مقدمه، صفحه ۱۵ تا ۶۵ و یاداشت‌ها از صفحه ۱۵۵ تا ۲۰۷ می‌باشد، تشکیل یافته است.
متن گزارش، دست نویس مؤلف که با دو عنوان روزنامچه؟ و گزارش شهرها در کتاب آمده است، می‌توان در یک نگاه کلی، مطالب آن را به سه دسته تقسیم نمود.
اول آن دسته مطالبی است که حسنعلی خان افشار در خصوص عوامل و پدیده‌های جغرافیایی (مانند
آب و هوا ناهمواری‌ها، پوشش گیاهی و...) ارائه داده است؛ از جمله در صفحه ۷۳: در سر راه در این هشت فرسخ، سه چهار پارچه ده کوچک مخروبه بود، هواش گرمسیر است، شکار ندارد.
دوم، موضوعات تاریخی و جغرافیایی تاریخی منطقه است. از جمله در صفحه ۱۴۵ شهر دزفول که دزفول نامیده‌اند.
اول در ایام سلف در عهد اردشیر بابکان یک
قلعه کوچک ساخته بودند و اسمش را با زبان خودشان دزپل گذاشته بودند؛ به معنی
دز قلعه است، چون که
قلعه آن طرف
رودخانه و چسبان بر پل رودخانه است.
دسته آخر روایاتی است که وی در خصوص وضعیت سیاسی- اجتماعی مردم ارائه داده است. در صفحه ۱۴۸ آورده: قربانت شوم در همه چیز مثل اهالی سایر ولایات اوضاع ندارند و بسیار کم فهم هستند و بسیار بی چیزند.
خصوص در ایام فترت و یک سال هم پیش از آن فیلی و بختیاری،
اعراب ، ضرر زیاد به ایشان زده و چاپیده‌اند. با وجود این بی چیزی شرورند.
علاوه بر این مطالب کلی و توصیف جغرافیایی منطقه، توجه حسنعلی خان افشاریه موضوعاتی؛ همچون وضعیت شهرها و تغییر و تحول آنها، رودخانه‌ها و نقش اقتصادی- تاریخی شان، حاوه‌ها، آداب و رسوم ارزشمند در خصوص جغرافیایی تاریخی این منطقه نشان داده است.
ویژگی دیگر سفرنامه، سبک نگارش مؤلف آن است، با اینکه پیرو ویژگی‌های زمان خود اوست، از شخصیت و ویژگی‌های اخلاقی و رفتاری نویسنده سخت تاثیر پذیرفته است، بی بهره بودن نویسنده از دانش بالا و وابستگی او به دربار ناصری و همچنین پیشینه خانوادگی او که از افشارهای آرومی می‌باشد، نثری را پدید آورده که گذشته از جمله‌های سست و گاه غیر دستوری آن، جملات کوتاه و نزدیک به زبان گفتاری است، از این روز او به دید نویسنده سوم شخص است و کتاب با عبارت‌هایی؛ همچون «خان زاد قدیم که به خاک پای مبارک جسارت به عرض نموده»، آغاز می‌شود و سرانجام با عبارت «خان زاد صمیم و چاکرزاده قدیم...» به پایان می‌رسد.
بخش دوم که شامل مقدمه و یادداشت می‌باشد، مصحح: سبب آن را این گونه بازگو می‌کند. به سبب تک نسخه بودن دست نویس، کوشش شد تا متن حاضر بر پایه شیوه تصحیح قیاسی فراهم آید. به همین علت برای آگاهی بیشتر خوانندگان از ارزش و چگونگی رویدادهای روزگار
شاه قاجار، متن را با گزارش موجود، به ویژه گزارش اعضای کمسیون مرزبندی
ایران و عثمانی، چریکف، مشیرالدوله و لوفتوس، تطبیق دادیم.
مقدمه به بررسی وضعیت ایران در روزگار
شاه قاجر (
شاه مرد) می‌پردازد که پس از نافرجام بودن اردوکشی به
هرات و
بیمار شدن پادشاه و بالاگرفتن آن، حاج میرزا آقاسی صدراعظم را بر آن داشت که پادشاه را به عمارت محمدیه در شمال تهران بفرستند و خود به امور مملکت بپردازد. از این رو در اداره حکومت ایران دوگانگی پدید آمد، از طرف دیگر آنچه این بحران را در اداره ایران تشدید می‌کرد، همسر بیمار پادشاه مهدعلیا، بود که به چگونگی بر تخت نشاندن فرزندش می‌اندیشید و دیگری، امیران بر نفوذ و اشراف کهنه کار دربار قاجار بودند که برای مرگ
شاه روزشماری می‌کردند. و در ادامه به بررسی وضعیت لرستان در زمان
شاه قاجار به طور مجزا پرداخته شده است.
از آنجا که متن گزارش حسنعلی خان افشار به طور فشرده، و خلاصه تدوین یافته است و دربردارنده داده‌های بسیاری از اوضاع اقتصادی، اجتماعی، شمار خانوار و جمعیت
روستاها و
شهرهای سر راه (اشاره به اوضاع امنیتی راه‌ها و منطقه‌ها، توجه به طبقات اجتماعی و...) و توجه به آثار باستانی، اشاره به شاعران و بزرگانی که تنها از راه این گزارش با آنها آشنا می‌شویم. لذا مصحح و پژوهش گر برای اینکه خواننده اطلاعات بیشتری در زمینه رویدادها، اشخاص، افراد و اماکن و... بدست آورد بیشتر در فضایی که گزارش در مسیر مسافرتش جریان داشته، کمتر اشاره نموده و یا به صورت اشاره به تندی از آنها گذشته است. این یادداشت‌ها را در دو قسمت، یادداشت‌های روزنامچه و یادداشت‌های گزارش شهرها، بعد از متن گزارش قرار داده است و با شماره‌هایی که در متن گزارش بین () قرار داده، خواننده رابه این یادداشت‌ها ارجاع می‌دهد که این کار از ویژگی‌ها و مزایای مختصر به فرد این کتاب به شمار می‌رود و اطلاعات کامل و سودمندی از تاریخ و وضعیت این سرزمین‌ها به خواننده ارائه می‌دهد.
در اول کتاب، فهرست مطالب گنجانده شده است. و در پایان اثر صفحات متعددی به تصاویر بناهای تاریخی و باستانی اختصاص یافته است. فهرست‌ها شامل فهرست اعلام، اشخاص و جاها و امکان است و جزء آن، نام دودمان‌ها و گروه‌ها نیز به کتاب اضافه شده است و بعد از این‌ها، کتاب نامه درج شده است.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
