سفرنامه دن گارسیا دسیلوا فیگویروا (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
سفرنامه دن گارسیاد سیلوا فیگوئروآ، مترجم کتاب از
زبان اسپانیایی به زبان فرانسوی مردی زباندان و
فاضل است، به نام ویکفور که بسیاری سفرنامه‌های معتبر دیگر نیز به قلم او به زبان فرانسوی در آمده است. سپس توسط آقای
غلامرضا سمیعی از زبان فرانسوی به
فارسی ترجمه شده است.
این کتاب تنها یک سفرنامه نیست، بلکه رساله‌ای سیاسی و تاریخی است که در آن علاوه بر وضع جغرافیایی چند
کشور ، بسیاری حوادث سیاسی و رخدادهای مشرق
زمین ذکر گردیده است که به
زحمت آنها را در مآخذ دیگر می‌توان یافت. رساله بر اساس خاطرات شخصیتی
تدوین گردیده است که در کار سیاست، تشخیص حقایق امور و شناخت علل حوادثی که درباره آنها به بحث و ابراز نظر می‌پردازد، از هر گونه
صلاحیت لازم برخوردار است. این شخص «دن گارسیاد سیلوا فیگوئروآ» نجیب زاده متنفذ اسپانیایی است که هنگام بیان این خاطرات ۵۷
سال از عمر وی می‌گذشته است، در دربار اسپانیا مشاغل مهم داشته، و بسبب تعهد ماموریت‌های بزرگ از شخصیت‌های والا به حساب می‌آمده است.
پس از ذکر فهرست مطالب، یادداشتی از مترجم و مقدمه ناشر فرانسوی، سفرنامه دن گارسیاد شروع می‌گردد که به ترتیب شهرهایی که
سفر کرده، به ذکر اوصاف و خاطرات و تحلیل‌های خود می‌پردازد.
این سفرنامه به وسیله شخص فیگوئروآ تحریر نگردیده، بلکه منحصرا بر اساس
خاطرات و تقریرات وی، به وسیله یکی از همراهانش در سفر
ایران تنظیم و تدوین شده است و شاید این شخص نتوانسته باشد، کمالی را که خواجه وی
انتظار داشته است، بدان بدهد. در عوض نقایص آن تا
حد ممکن به وسیله مترجم رفع گردیده است.
دن گارسیاد سیلوا فیگوئروآ نجیب زاده‌ای از دودمان فریا است که در سال ۱۵۷۰ میلادی در شهر باداخوث اسپانیا به
دنیا آمده است. این مرد در جوانی ندیم فیلیپ دوم (۱۵۹۶- ۱۵۵۶ م) پادشاه اسپانیا بود. سپس به سپاهی گری پرداخت و در
جنگ اسپانیا و هلند فرماندهی ستونی نظامی را بر عهده داشت. فیگوئروآ در سال ۱۶۱۴ م (۱۰۱۳ ق) در سن پنجاه و هفت سالگی، به عنوان سفیر فیلیپ سوم به دربار شاه عباس بزرگ اعزام شد.
سفر وی به
هند و ایران ده سال به طول انجامید که دقیقا دو سال و هفت روز آن را در ایران گذرانیده، از شهرهای
لار ،
شیراز ،
اصفهان ،
کاشان ،
قم ،
قزوین و ده‌ها شهرک و دهکده دیگر در این مسیر دیدار کرده است. وی سیاستمداری پخته و مردی عالم و دقیق النظر است که در سفرنامه خویش، وضع جغرافیایی- سیاسی و اجتماعی بخشی بزرگ از ایران دوران شاه عباس اول را مورد مطالعه قرار داده و درباره خلقیات آن پادشاه و سیاست و کشورداریش و کیفیت زندگانی طبقات مختلف مردم و
آداب و رسوم ایرانیان آن روزگار به اشباع سخن گفته است.
شرحی کشاف که نویسنده این سفرنامه از وضع سیاسی- اجتماعی، راه‌ها، بناها، باغ‌ها، بازارها، مساجد، کاروانسراها و
آب انبارهای نواحی جنوبی و مرکزی ایران و دیگر عجایب و غرایب زمینی و دریایی سفر ده ساله خویش آورده از هر حیث شایان مطالعه و امعان نظر است. اگر در نظر آوریم که شاه عباس بزرگ شخصیتی
تاریخ ساز است که
همت ،
درایت و
سیاست او ولو با تظاهر به
مذهب آزاداندیش
تشیع در برابر
حکومت جابر ، متعصب و مردم کش عثمانی که سال‌ها
چشم طمع به ایران زمین دوخته بود، سدی سدید به وجود آورده و کشور ما را برای همیشه از آن بلیه هایل رهانیده است و مطالعه در احوال و اعمال او ضرورتی تاریخی است، آنچه درباره جزئیات احوال این پادشاه اعم از خصوصیات جسمی و کیفیات
ضد و
نقیض روحی او از شوخ طبعی و آداب دانی،
غرور و فروتنی،
دین داری و ریاکاری،
احتیاط و
شهامت ، مردم کشی و مردم داری و سرانجام گربزی و هوشمندی در این کتاب آمده است، در هیچ منبع دیگری نمی‌توان یافت.
عبث نیست که سفرنامه حاضر در این مورد به خصوص برای اکثریت قریب به اتفاق مورخان ایرانی و خارجی همواره از معتبرترین مآخذ به حساب آمده است.
شرحی مستوفی که نویسنده این سفرنامه درباره خرابه‌های چهل منار (
تخت جمشید ) آورده است، از هر حیث تازگی دارد و جای تاسف است که طرحهایی که به دستور وی از قسمت‌های مختلف این بنای عظیم، که به گفته او سزاوار است، در شمار عجایب جهان به شمار آید، تدارک شده در هیچ یک از ترجمه‌هایی که در دسترس بود، وجود ندارد.
تاکنون از جنگ هرمز
روایات مختلف در سفرنامه‌های سیاحان آمده است. روایتی که فیگوئروآ از این جنگ که هنگام بازگشت وی، از ایران و حضورش در هرمز در شرف وقوع بود، آورده است، سندی معتبر برای علل تصرف هرمز به دست ایرانیان و عقبات آن است.
آقای ژان دو پوی ناشر ترجمه فرانسوی این سفرنامه در مقدمه مبسوطی داستان سفر فیگوئروآ و عدم توفیق او را در ماموریت سیاسیش به تفصیل باز نموده است.
نویسنده سفرنامه از بسیاری دیه‌ها، کاروانسراها و حتی شهرک‌هایی نام برده است که اکنون اثری از آنها بر جا نیست. به خصوص که نویسنده غالبا آنچه را که افواها و بخصوص از عوام الناس، با لهجه‌های محلی شنیده با املائی یادداشت کرده است که تطبیق آن با
لهجه کتابی دشوار و در مواردی ممتنع است. در این گونه موارد گاه ناگزیر به حدس و
قیاس متوسل شده و گاه عین املاء کتاب را
تقلید کرده و
اصل را نیز در پانوشت آورده‌ام.
همان طور که در مقدمه ناشر فرانسوی آمده است، این سفرنامه به قلم شخص سیلوا فیگوئروآ نیست، بلکه مطالب آن را که وی
تقریر کرده است. یکی از همراهانش که در این سفر دور و دراز در کجاوه انیس و در حجره جلیس وی بوده است، به رشته تحریر درآورده و تنظیم کرده است.
از لحاظ تاریخی، در این سفرنامه از کیفیت بدر آوردن جزیره هرمز از تصرف پرتغالی‌ها و بیشتر وقایعی که در این حادثه تاسف انگیز رخ داده است، آگاه می‌شویم. از فحوای کلام فیگوئروآ می‌توان دریافت که
علت اساسی این شکست بزرگ غرور و نادانی شورای دولتی هند شرقی بوده است که در زمانی که کشتی‌های جنگی انگلیس در این
دریا لنگر انداخته بودند و
شاه عباس می‌توانست از این کشتی‌ها علیه آنان استفاده کند، نبردی سخت با این پادشاه را آغاز کردند.
غرور منبعث از اقتدار نایب السلطنه‌ها، چاپلوسی رجال مذهبی، بزدلی سکنه و بی نظمی افسران و مردان جنگی موجبات این شکست را فراهم کرد.
اما در مورد شاه عباس باید اقرار کرد که از خلال آنچه درباره رفتار،
مکر و فریب‌ها، گفت وشنودها و سرگرمی هایش در این کتاب آمده، می‌توان خلقیات او را بازشناخت و همچون کسی که سال‌ها در دربار وی زیسته باشد، به درستی درباره این پادشاه قضاوت کرد. چنانکه به مدد همین خاطرات می‌توان از خصوصیات قابل اهمیت جنگ‌های این پادشاه علیه عثمانی‌ها،
ریشه و بنیاد دولت مقتدر مغول، و علل انحطاط و
سقوط ترکمانان آگاه شد. اما خلقیات ایرانیان، آداب و سنن، البسه، خانه‌ها، شیوه زندگی، سلاح‌ها، و
شیوه جنگ و ستیز آنان در این کتاب چنان خوب ترسیم و توصیف شده است که با خواندن آنها آدمی خود را در میان ایرانیان می‌بیند. اطلاعاتی که از دین گبرها می‌دهد، بسیار نادر و اختصاصی است. توضیح و تشریح کاروانسراها و کاخ‌های شاهی و باغ هایشان دست کمی از موشکافی‌های دیگر مؤلف ندارد.
اما آنچه درباره شهرهای
قزوین ،
شیراز و
اصفهان آورده بسیار دقیق تر است. من از شرح و وصفی که درباره حوادث مختلف مسیرش در این سفر آورده، یادداشت‌های سودمند او درباره وضع طبیعی سرزمین‌ها، درختان، میوه‌ها، پرندگان و حیوانات نادر و ماهی‌های غول پیکر، و همچنین چگونگی راه‌ها و کوهسارها و جویبارها و رودخانه‌ها سخنی نمی‌گویم. از نظریاتی که درباره فصولی از کتب قدما ابراز کرده است، چیزها می‌توان آموخت و ملاحظاتش درباره وجود دو
رودخانه ارس حاکی از قریحه سرشار اوست. توصیف دل انگیزی را که وی از خرابه‌های چهل منار یا کاخ شاهان باستانی ایران واقع در پرسپولیس- کاخ‌هایی که روسپییی به نام
طائیس اسکندر کبیر را واداشت تا در حال مستی در آنها
آتش افکند- به دست داده در هیچ کتاب دیگری نمی‌توان یافت. به طوری که بر اساس آنچه او بیان می‌کند با قطعیت می‌توان گفت که این کاخ زیباترین یادگار و فاخرترین بناهای شاهان مشرق زمین است.
در این کتاب از ستاره‌ای دنباله دار سخن رفته است که شاید هیچ گاه سخنی درباره آن نشنیده باشند. به گفته مصنف، این ستاره در هشتم نوامبر ۱۶۱۸ (۳۰
ذی قعده ۱۰۲۷ ق) پدیدار شده و در همان
زمان ستاره دنباله دار کوچک؛ اما بسیار تابناک تری نیز در طرف چپ آن دیده شده است. ستاره نخستین عظمتی شگفت داشته و منطقة البروج میزان و عقرب را دربر می‌گرفته است.
برای ترجمه این
اثر به
زبان فارسی از نخستین چاپ متن فرانسوی کتاب مورخ ۱۶۶۷ منطبعه پاریس که با رسم الخطی قدیمی تحریر گردیده، استفاده شده است.
از پانوشت‌ها آنچه با نشانه (م) مشخص شده، از مترجم و بقیه از نویسنده است.
برای مزید فایده تصاویری متناسب با قسمتی از موضوعات مورد بحث نویسنده از سفرنامه‌های دیگر سیاحانی که در
قرن هفدهم میلادی از ایران دیدار کرده‌اند، در کتاب آورده شده است. این تصاویر از کتاب ذی قیمت «اسناد مصور اروپائیان از ایران»، تالیف آقای دکتر
غلامعلی همایون اقتباس گردیده است.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
