سفرنامه بخارا (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب «سفرنامه بخارا: عصر محمد شاه قاجار» با مولف مجهول، به زبان
فارسی در مورد طوایف تکه در
مرو ، سرخس، آخال و
تجن می‌باشد.
نویسنده گویا ایلچی دربار فتحعلی شاه بوده و به همراه خواجه خلیل فرستاده امیر بخارا از
تهران رهسپار
بخارا گردیده و گزارش منزل به منزل را در این سفرنامه شرح داده است. وی از سیف الله میرزا (چهل و دومین پسر فتحعلی شاه) و آصف الدوله حاکم خراسان و محمد زمان خان قاجار
لو حاکم
بسطام و حاجی سید اسماعیل مجتهد سبزواری و محمدتقی خان قاجار یاد کرده است.
اهمیت این سفرنامه بدان خاطر است که نخستین گزارش موجود یک مامور ایرانی دوره
قاجاریه از
ماوراءالنهر به ویژه بخارا است.
کتاب؛ شامل مقدمه محقق، سرآغاز، تفصیل حرکت فدوی از بخارا و مراجعت به دار الخلافه و تفصیلات مالیات دیوانی و قشون کشی بخارا و بخش فهرست‌ها می‌باشد.
مقدمه محقق به گزارشی از احوالات دوره اویل قاجار و زمان محمد شاه و مرزهای شمال شرقی
ایران پرداخته و از طرفی کتاب‌های که در مورد ماورالنهر در این زمان نوشته شده است، را مورد بررسی قرار داده است و اطلاعات مختصری درباره متن کتاب به خواننده ارائه می‌دهد. مقدمه کتاب با این گزارش شروع می‌شود: «آقا محمدخان قاجار پس از سرکوب آخرین بازماندگان
زندیه و استقرار
قدرت به فکر احیای مرزهای ایران افتاد. او قصد داشت حدود
ایران را به زمان نادر شاه و پادشاهان
صفویه برساند، به همین منظور به
گرجستان لشکر کشید و با همین
نیت در
سال ۱۲۱۰ ه. ق فاتحانه وارد مشهد شد. در این هنگام سه شهر قدیمی ایالت
خراسان -
بلخ ،
هرات ،
مرو - در دست افغان‌ها و اوزبک‌ها بود. آقا محمد خان با نوشتن نامه‌ای به شاه زمان که در این موقع در افغانستان بر مسند قدرت بود و همچنین نامه‌ای به محمود میرزا برادر شاه زمان که حاکم هرات بود، سابقه تاریخی سیادت ایرانیان را بر دو شهر بلخ و هرات متذکر شد...» .
سرآغاز کتاب به تمجید و تجلیل از سلطنت قاجار و چگونگی ارسال سفیران به مناطق و کشورهای همسایه پرداخته است. مولف در ادامه به شرح سفر به بخار و مکان‌های بین راه و استقبال مردم این سامان از کاروان اعزامی به بخارا در این جا می‌پردازد. همانند: «منزل سیوم در ایوان کی که آنهم شش فرسخ است وارد و اهل آنجا شکایتی از عالیجاه میرآخور داشتند. منزل چهارم قشلاق بود که پنج فرسخ و نیم است. اهالی آنجا کلا از سرکار ایلخانی راضی بودند. منزل پنجم ده نمک که هفت فرسخ است وارد شدیم. مذکور شد که اهالی آنجا زیاده مستاصل و پریشان می‌باشند، از عهده اخراجات و سیورسات نمی‌توانند برآیند. آن شب خرج خلیل خواجه را این فدوی متحمل شد و به رعایا تحمیلی وارد نیاورد...» .
بخش اول کتاب با نام «تفصیل حرکت فدوی از بخارا و مراجعت به دار الخلافه» به حرکت کاروان از بخار به سمت تهران و اتفاقات در مسیر راه می‌پردازد.
مولف این فصل را این گونه آغاز می‌کند که «یوم شنبه ۱۷
شهریور رجب المرجب از بخارا نقل مکان نموده به جرق (جرغ) که نیم فرسنگی است منزل نموده و سرکار امیر هم فرموده بودند که شما اندک اندک
بروید تا سبحان قلی بیگ امیرآخور کارش تمام شده به شما برسد. روز بعد از بخارا حرکت کرده به شهر اسلام که دو فرسنگی بخاراست، رفتیم. از آنجا به بیکند که چهار فرسنگی بخارا است رفته، از آنجا به قره کول که هفت فرسنگی بخارا است رفته، همه جا منتظر عالیجاه سبحان قلی بیگ بودیم. یک روز در آنجا توقف نموده، سرکار امیر مال قراکول را عوض مواجب سرباز به تیول عالیجاه عبدالصمد خان داده است...» .
فصل دوم کتاب با نام «تفصیلات مالیات دیوانی و قشون کشی بخارا» به شرح مالیات دیوانی املاک و مستقلات بخار می‌پردازد. «مالیات دیوانی املاک و مستقلات بخارا، نصف صحیح، خالصه دیوانست، نصف دیگر مال
رعیت . نصفی که خالصه است نصف از آن خالصه مال خواجه گان جوبار است. یک دینار مالیات به دیوان نمی‌دهند و آن تفصیلی دارد.» و «... قاعده مالیات گرفتن بخارا از این قرار است، از گوسفند هر صد راس هفده هزار دینار پول زکات می‌گیرند و همچنین بالا می
رود تا هزار دو هزار، از بابت زمین و املاک دیوانی که خالصه باشد. از
گندم و
جو و
جوزق هر ده من سه من مالیه به دیوان مالیه می‌دهند. از جواری و ارزن و تخم
کتان و
کنجد و سایرین هر سه من یک من می‌گیرند. اما اجاره کاروانسراها هر چهل طلا یک طلا می‌گیرند، هر چه باشد و هر قدر باشد، و از اجاره مستقلات دیناری به دیوان نمی‌دهند، و از اصناف کلا چیزی نمی‌گیرند، و از اربابی ملک رعیتی را دیناری نمی‌گیرند. و از باغات اربابی رعیتی هم چیزی نمی‌گیرند....» .
در بخش بعدی این فصل به چگونگی قشون کشی به بخارا است، مولف در این باره بیان می‌کند که «در باب لشکرکشی پادشاه اگر بخواهد به سمتی قشون برده باشد در خزانه دیناری نیست به مصرف قشون برسد، باید از تجار مملکت
قرض نموده تا بعدها پس بدهند، اگر تجار میل به دادن دارند می‌دهند و الا نخواسته باشند نمی‌دهند، مایه نقار پادشاه نمی‌شود، چرا که بعد از رفتن فدوی تنخواه به جهت رفتن بر سر خجند خواستند و تجار مضایقه کردند، حکایتی رو نداد...» .
کتاب با مطالبی در مورد چگونگی گرفتن
طلا از
آب رودخانه و بین اسامی طوایف
بخارا به پایان می‌رسد.... «تفصیل گرفتن طلا از
رود زرافشان، آب
رود زرافشان از قریه زنده نی می‌باشد که توابع بخارا است. در آنجا طلا از رودخانه می‌گیرند، به این طریق که
پوست گوسفند را در دم آب گذارده، خورده طلا به آن جمع می‌شود. در عرض سال یک هزار و پانصد
مثقال طلا بیشتر یا کمتر عاید می‌شود. اما تفصیل اسامی طوایف ترکمان و عدد آنها: طوایف ترکمانی که در لب
رود جیحون که آمویه باشد، سکنا دارند. نام آن طایفه ارسالی است که حال دو سال است الله قلیخان اورگنجی آنها را کوچانیده برده است. مالیات جزئی به امیر بخارا می‌دادند. نزاع فیمابین خان بخارا و اورگنج به این سبب است و عدد آنها چهل هزار خانوار است. دویم طایفه ساروق است، در قلعه مرو کهنه و نو سکنا دارند و خود را نجیب تر و صاحب دولت تر از سایر طوایف ترکمان می‌دانند...».
همان گونه که از عنوان کتاب برمی آید، در حقیقت این رساله گزارش سفر یکی از کارگزاران دولت
ایران است که به دربار امیر بخارا به قصد چند ماموریت اعزام شده؛ اما نه در دوره فتحعلی شاه، بلکه در دوره محمدشاه و حدود سال‌های ۶۰- ۱۲۵۹ ه. ق. چون صفحه‌های پایانی نسخه که «نسخه منحصر به فرد نیز بوده» ناقص است، هیچ گونه نام و نشانی از مؤلف نیامده، حتی اشاره دقیقی به سال ماموریت نشده است. با وجود این از قراین و شواهد پیداست که باید این ماموریت بین سال‌های ۶۰- ۱۲۵۹ ه. ق انجام گرفته باشد. در متن به سال ترکی توشقان ئیل اشاره می‌شود که حدودا با
سال ۱۲۵۹ ه. ق منطبق است. همچنین ماموریت «ژوژف ولف» به بخارا در سال ۱۸۴۴ م. صورت گرفته که با سال ۱۲۶۰ ه. ق منطبق است.
ویژگی این کتاب، گزارش بیان روحیه ضد انگلیسی امیر بخارا و عدم اعتماد وی به مامورین «دولت فخیمه» است که از مناظره امیر با فرستاده ایرانی (مؤلف کتاب) به خوبی استنباط می‌شود.
از موارد مهم دیگری که در این سفرنامه به آن اشاره شده است، اختلافات بین خانات خیوه و بخارا و خوقند است که مانع از پیوستگی آنها شده و نیز ضرورت پیوند بیشتر این خانات با دولت ایران که امیر بخارا بدان باور دارد، امری که حداقل انگلیسی‌ها برای منافع خود در هندوستان خطرناک می‌دانستند. به هر حال این رساله گرچه مختصر است؛ ولی حاوی مطالب مفید برای بررسی روابط
ایران و
ماوراءالنهر در دوره
قاجاریه ، ضمن آنکه مؤلف سعی کرده در حد وسع علمی خود و اطلاعاتی که از محل به دست آورده، به بعضی از آداب و رسوم بخارا و مناصب لشکری و کشوری، نحوه اخذ مالیات و میزان آن، واحد پول رایج در بخارا نیز بپردازد که خالی از فایده نیست. به این امید که چاپ این رساله اربابان تحقیق و دوست داران مسائل ماوراءالنهر در تاریخ سیاسی معاصر را افادت بخشد.
«سفرنامه بخارا» به شماره ۲۸۶۰ در مخزن نسخه‌های خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی (شماره ۱) مضبوط است. در جلد دهم فهرست نسخه‌های خطی این کتابخانه، «سفرنامه بخارا» چنین معرفی شده است:
«سفرنامه بخارا (در مورد طوایف تکه در مرو، سرخس، آخال و
تجن)، نسخه‌ای است ناقص (در پایان) به خط شکسته نستعلیق، صفحه‌ها در جداول شنگرف، قطع: ۲۱ ۱۵، ج: ترمه، صفحات: ۹۸، سطور: ۱۲، کاغذ: فرنگی سفید.»
بخش فهرست‌ها شامل سه بخش منابع و مآخذی که در تهیه مقدمه و تصحیح متن و توضیحات اعلام از آنها استفاده شده، اعلام و توضیحات، منصب‌ها و اصطلاحات دیوانی و اقتصادی می‌شود.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
