سرح العیون فی شرح رسالة ابن زیدون (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«سرح العیون فی شرح رسالة ابن زیدون»، اثر
ابن نباته (۶۸۶- ۷۶۸ ق) است که به درخواست
ابو الفداء و احتمالا در
دمشق نوشته شده است.
مؤلف، در این اثر، پس از گزارش زندگی ابن زیدون،
احمد بن عبدالله اندلسی (۴۶۳ ق)، به شرح رساله
هزلیه او می‌پردازد که
ابن زیدون، آن را از زبان ولاده، دختر
مستکفی و خطاب به
ابن عبدوس نگاشته است. از میان شرح‌های مختلفی که بر رساله ابن زیدون نوشته شده، این شرح از همه معروف تر است.
شرح حال و زندگانی و تالیفات او، مطالب آغازین کتاب است، سپس متن رساله هزلیه ابن زیدون و در ادامه شرح این رساله که «
سرح العیون» نام دارد، ذکر شده است و در پایان فهارس کتاب یاد شده است.
مؤلف، قبل از اینکه رساله هزلیه را شرح نماید، در مقدمه‌ای بیان می‌دارد که من خود را در حد شارح این رساله ارزش مند نمی‌بینم، اما به جهت امتثال امری که به من شده، این کار را در حد اختصار انجام داده‌ام.
در ادامه، از روش این رساله، مطالبی را عنوان می‌دارد که با معرفی ابن زیدون و شخصیت علمی و ادبی وی آغاز می‌گردد، سپس به ذکر سبب انشاء این رساله می‌پردازد و بیان می‌دارد که یکی از عوامل گریز ابن زیدن از
قرطبه، روابط وی با ولاده بوده است.
از آن جا که این روابط و پی آمدهای آن، در زندگی و شعر ابن زیدون تاثیری ژرف داشته، بررسی اجمالی آن ضروری است. ولاده، دختر المستکفی بالله، زنی زیبا و بی پروا بود. او خود را از قید آداب و رسوم رها ساخته و به ویژه پس از سقوط
خلافت اموی (۴۲۳ ق)، رفتاری آزاد و بی محابا در پیش گرفته بود و از آن جا که از
ادب و هنر نیز بهره فراوان داشت، در خانه خود محفل‌های ادبی و هنری تشکیل می‌داد و در آنها پذیرای بزرگان ادب و سیاست می‌شد. ابن زیدون که در این هنگام در اوج شهرت بود و در عالم سیاست نیز مقامی والا داشت، احیانا در یکی از همین مجالس با ولاده آشنا شد و همچون بسیاری دیگر از بزرگان پایتخت شیفته او گشت. روابط این دو به زودی به عشقی پرشور مبدل شد و آوازه آن بر سر زبان‌ها افتاد.
شاعر، نخستین ملاقات خویش را با ولاده پس از آشنایی با او شرح داده است. با این همه، چندی بعد، ولاده به دلایلی از شاعر رنجید و از او روی گردان شد. دل جویی‌های مصرانه شاعر نیز که گاه به عتاب می‌آمیخت و سرانجام نیز به
خشم و
خشونت گرایید، نه تنها از آزردگی ولاده نکاست، بلکه رفته رفته و سرانجام به کلی او را از شاعر گریزاند و به دیگر عشاق متمایل کرد. در میان این شیفتگان،
ابن قلاس و
ابن عبدوس از همه شناخته ترند. ابن زیدون نیز نومید از بازیافتن ولاده،
خشم خود را بر سر رقیبان ریخت و نخست به دوست خود، ابن قلاس و سپس به ابن
عبدوس تاخت و در قصایدی آنان را از ارتباط با ولاده برحذر داشت، اما چون ابن
عبدوس را در عشق رقیبی سرسخت یافت و دانست که او در صدد جلب محبت ولاده است، رساله‌ای گزنده و طنزآمیز نگاشت و در آن، ابن
عبدوس را سخت به باد
تمسخر گرفت. این رساله، که به اسم «
رساله هزلیه» معروف است، به زودی در سراسر اندلس شهرت یافت و مایه رسوایی ابن
عبدوس گردید، چنان که وی ناگزیر شد تا مدت‌ها از ولاده کناره گیرد. خود ولاده نیز از حملات ابن زیدون بی نصیب نماند و شاعر در همان رساله، تصویری اهانت آمیز از او پرداخت.
مؤلف، در شرح این رساله، ابتدا با ذکر شماره، طی ۱۶۸ بند، قسمت‌هایی از عبارت «رساله هزلیه» را آورده و سپس به شرح آن پرداخته است. وی، به توضیح لغاتی که در متن این رساله آمده، از طریق کتبی مانند «
مفردات»
راغب، دقت داشته و از جهت ادبیات عرب و مباحث صرف و نحوی نیز به بررسی آن پرداخته است. هم چنین در هر قسمت که نام اشخاصی ذکر شده، شارح، به معرفی و شرح حال آن شخصیت اشاره نموده است.
پایان کتاب، شامل دو فهرست: یکی، فهرست موضوعات و دیگری، فهرست عام می‌باشد. فهرست عام، دارای ۱۲ فهرست به قرار زیر است:
۱. لغت؛
۲. خطب و وصایا؛
۳. رسائل؛
۴. امثال؛
۵. اشعار؛
۶. انصاف ابیات؛
۷. ارجاز؛
۸. اعلام؛
۹. قبایل و امم و فرق؛
۱۰. امکنه و بقاع؛
۱۱. کتب؛
۱۲. مراجع شرح و تحقیق.
محقق کتاب، آقای محمد ابو الفضل ابراهیم می‌باشد که پاورقی‌های کتاب نیز از ایشان است.
نرم افزار تراث ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
