• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ستایش و نکوهش اهل کتاب

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



اسلام در ستایش و نکوهش اهل کتاب مراعات انصاف را می نماید.



از ویژگیهای قرآن مراعات انصاف در توصیفها و دسته‌بندیهاست. به رغم آن‌که اهل کتاب بر اثر لجاجت ، رخدادهایی تلخ از خود در تاریخ اسلام به یادگار گذاشتند قرآن همه آنان را یکسان و همسان نمی‌شمارد: «لَیسوا سَواءً»، بلکه دسته‌ای از ایشان را مؤمن خوانده، می‌ستاید و بیش‌تر آنان را فاسق دانسته، نکوهش می‌کند: «قُل‌یاَهلَ الکِتبِ... واَنَّ اَکثَرَکُم فسِقون». صالحان اهل کتاب به سبب برخورداری از پاره‌ای صفات نیک مورد ستایش قرار گرفته‌اند؛ از جمله:

۱.۱ - صفات نیک مورد ستایش



۱.۱.۱ - رسوخ در علم

برخی از اهل کتاب، راسخ در علم و مؤمن خوانده شده‌اند که با پرهیز از کژاندیشی و کژروی افزون بر کتب آسمانی پیشین، به قرآن نیز ایمان داشتند؛ همچنین به روز قیامت اعتقاد داشته، به اقامه نماز و دادن زکات می‌پرداختند: «لکِنِ الرّ‌سِخونَ فِی العِلمِ مِنهُم والمُؤمِنونَ یُؤمِنونَ بِما اُنزِلَ اِلَیکَ وما اُنزِلَ مِن قَبلِکَ...».

۱.۱.۲ - وجود دین باوران حقیقی در میان آنان

قرآن از مؤمنان حقیقی در میان اهل کتاب خبر داده است ایمانی که آنان را به تلاوت آیات الهی، عبادت شبانه، امر به معروف و نهی از منکر و شتاب در کارهای خیر وا می‌دارد:«یَتلونَ ءایتِ اللّهِ ءاناءَ الَّیلِ وهُم یَسجُدون یُؤمِنونَ بِاللّهِ والیَومِ الأخِرِ ویَأمُرونَ بِالمَعروفِ ویَنهَونَ عَنِ المُنکَرِ ویُسرِعونَ فِی الخَیرتِ واُولئِکَ مِنَ الصّلِحین» و هنگامی که آیات الهی بر آنان خوانده می‌شود از دیدگانشان اشک می‌بارد: «و اِذَا سَمِعوا ما اُنزِلَ اِلَی الرَّسولِ تَرَی اَعیُنَهُم تَفیضُ مِنَ‌الدَّمع». برخی از مفسران مصداق این آیه و دو آیه پس از آن را نجاشی و اطرافیان او دانسته‌اند که با تلاوت آیات قرآن از سوی جعفر‌بن ابی‌طالب و تمجید از عیسی و مریم (علیهماالسلام) به حقانیت این آیات پی برده، ایمان آوردند.
[۹] جامع البیان، مج‌۵‌، ج‌۷، ص‌۴‌۵‌.


۱.۱.۳ - امانتداری

برخی از اهل کتاب چنان امانتدار توصیف شده‌اند که اگر دینارهای فراوانی‌به امانت به آنان داده شود به صاحبانش بازمی‌گردانند: «و مِن اَهلِ الکِتبِ مَن اِن تَأمَنهُ بِقِنطار یُؤَدِّهِ اِلَیکَ». قنطار را به معنای مالی فراوان و نامشخص، پوست گاو پر از طلا، ۴۰۰۰ دینار و... دانسته‌اند.
[۱۱] النهایه، ج۴، ص۱۱۳.
[۱۲] لسان‌العرب، ج۱۱، ص‌۳۲۰، «قنطر».
[۱۳] مجمع‌البحرین، ج‌۳، ص‌۵۲۲‌۵۲۳‌، «قطر».


۱.۱.۴ - برخورداری از مکارم اخلاقی

پاسخ بدی را به خوبی دادن از رهنمودهای مؤکد قرآن و تنها از عهده کسانی ساخته است که از صفات انسانی و ایمانی بهره وافر داشته و جزو صابران باشند. گروهی از اهل‌کتاب به سبب برخورداری از همین صفت پسندیده ستایش شده‌اند: «اَلَّذینَ ءاتَینهُمُ الکِتبَ... و‌یَدرَءونَ بِالحَسَنَةِ السَّیِّئَة».

۱.۱.۵ - انفاق

رسیدگی به مستمندان از جمله صفات اخلاقی است که برخی از اهل کتاب به سبب آن ستایش شده‌اند: «و مِمّا رَزَقنهُم یُنفِقون». از مجموع آیاتی که برخی از اهل کتاب را ستایش کرده برمی‌آید که مقصود از این گروه کسانی از اهل کتاب‌اند که از عناد و استکبار به دور بوده و پس از شناخت حقانیت اسلام ، به آن ایمان آورده‌اند.
قرآن کریم در برابر ستایش اقلیت، اکثریت اهل کتاب را نکوهیده است. برخی از نکوهشهای قرآن عام بوده، برخی دیگر ویژه یهود است. سبب نکوهش قرآن، وجود پاره‌ای از صفات زشت و نکوهیده در آنان است.




۲.۱ - خود برتربینی

اهل کتاب به سبب داشتن کتاب آسمانی و در برابر مشرکان بت‌پرست خود را برگزیده و دوستان خدا می‌دانستند. آنان بر اساس همین باور، بر این پندار باطل بودند که کسی جز آنان وارد بهشت نخواهد شد: «و قالوا لَن یَدخُلَ الجَنَّةَ اِلاّ مَن کانَ هودًا اَو نَصری تِلکَ‌اَمانِیُّهُم‌قُل هاتوا بُرهنَکُم اِن کُنتُم صدِقین».

۲.۲ - حسادت

حسادت اهل کتاب به ویژه یهود نسبت به مسلمانان بر اثر برگزیده شدن پیامبر آخرالزمان (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) از میان غیر آنان، سبب مخالفت شدید آن‌ها شده است. آنان چنان به نعمتهایی که به مسلمانان می‌رسید حسادت میورزیدند که در آتش خشم خود می‌سوختند
[۱۹] جامع‌البیان، مج‌۱، ج‌۱، ص‌۵۸۵‌.
[۲۰] التبیان، ج‌۱، ص‌۳۴۹.
[۲۱] مجمع البیان، ج‌۱، ص‌۳۱۴.
:«بَغیًا اَن یُنَزِّلَ اللّهُ مِن فَضلِهِ عَلی مَن یَشاءُ مِن عِبادِهِ فَباء و بِغَضَب عَلی‌غَضَب». آنان همچنین به سبب حسادت، مشرکان بت‌پرست را هدایت یافته‌تر از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و مسلمانان می‌خواندند. قرآن با توجه به این نکته که خداوند بر اساس مصالح و حکمتها نعمتهایش را به برخی از بندگان داده و از برخی دیگر دریغ می‌کند، آنها را به سبب چنین رشکی سخت نکوهش کرده است: «اَلَم تَرَ اِلَی الَّذینَ اُوتوا نَصیبًا مِنَ الکِتبِ یُؤمِنونَ بِالجِبتِ والطّغوتِ و یَقولونَ لِلَّذینَ کَفَروا هؤُلاءِ اَهدی مِنَ الَّذینَ ءامَنوا سَبیلا اَم یَحسُدونَ النّاسَ عَلی ما ءاتهُمُ اللّهُ مِن فَضلِه». این آیات در شأن شماری از عالمان یهود نازل شده که هنگام پرسش مشرکان از آن‌ها درباره مقایسه اسلام و آیین بت‌پرستی، مشرکان را هدایت یافته‌تر می‌خواندند.
[۲۶] جامع‌البیان، مج‌۴، ج‌۵‌، ص‌۱۸۷‌۱۸۸.
[۲۷] التبیان، ج‌۳، ص‌۲۲۳.
[۲۸] المیزان، ج‌۴، ص‌۳۷۵.


۲.۳ - بدخواهی

اهل کتاب هماره به جای خیرخواهی، بدخواه مسلمانان بودند، به گونه‌ای که اگر مسلمانان به موفقیتی چون همبستگی، پیروزی در جنگ ، گسترش اسلام و... می‌رسیدند ناراحت و اگر شرّی به آنان می‌رسید خوشحال می‌شدند: «اِن تَمسَسکُم حَسَنَةٌ تَسُؤهُم واِن تُصِبکُم سَیِّئَةٌ یَفرَحوا بِها».
[۳۰] جامع البیان، مج‌۳، ج‌۴، ص‌۹۰.
[۳۱] مجمع‌البیان، ج‌۲، ص‌۳۷۶.
[۳۲] المیزان، ج‌۳، ص‌۳۸۳.
آنان هماره در دلشان طالب آن بودند که مسلمانان با ترک اسلام این نعمت را از کف داده، گمراه شوند: «ودَّت طَائِفَةٌ مِن اَهلِ الکِتبِ لَویُضِلّونَکُم» و این مخالفت و برخورد به آن‌جا رسید که با پیامبر از در جنگ وارد شدند و با پیروزی مسلمانان دسته‌ای از آنان کشته و دسته‌ای اسیر و دسته‌ای از دیارشان اخراج شدند.

۲.۴ - خیانت در امانت و پیمان شکنی

گروهی از اهل کتاب چنان در امانت خیانتکارند که اگر دیناری به امانت به آنان سپرده شود به آن خیانت کرده، حاضر به بازگرداندن آن به صاحبش نیستند، مگر آن‌که در برابر آنان اقامه دعوا شود: «... و مِنهُم مَن اِن تَأمَنهُ بِدینار لایُؤَدِّهِ اِلَیکَ اِلاّ مادُمتَ عَلَیهِ قائِمًا». گروهی از آنان (یهود) به شکستن پیمان معروف بودند؛ از جمله به عهدهایی که با مسلمانان می‌بستند نیز وفادار نبودند: «اَو کُلَّما عهَدوا عَهدًا نَبَذَهُ فَریقٌ مِنهُم» مانند‌پیمان ترک تخاصم با مسلمانان که با یاری مشرکان از سوی یهود بنی قریظه و بنی نضیر در جنگ خندق شکسته شد.
[۳۸] التبیان، ج۱، ص‌۳۶۷.
[۳۹] مجمع‌البیان، ج‌۱، ص‌۳۲۸.


۲.۵ - فسق

قرآن اکثر اهل‌کتاب را به سبب ایمان نیاوردن به پیامبر اسلام و اقرار نکردن به وجود بشارتِ آمدن وی در کتابهایشان، فاسق دانسته است
[۴۰] التبیان، ج۲، ص۵۵۸‌.
[۴۱] مجمع‌البیان، ج‌۲، ص‌۸۱۱‌.
[۴۲] تفسیر ابن‌کثیر، ج‌۱، ص‌۴۰۵.
:«... مِنهُمُ المُؤمِنونَ واَکثَرُهُمُ الفسِقون». قرآن همچنین از ارتکاب گناه، همانند تمسخر آیات خدا، زیر پا گذاشتن حدود الهی، حرامخواری از جمله رشوه و ربا گرفتن به وسیله اکثر یهود از اهل کتاب خبر می‌دهد
[۴۵] مجمع البیان، ج‌۳، ص‌۳۳۵.
[۴۶] المیزان، ج‌۶‌، ص‌۳۱.
و تَری کَثیرًا مِنهُم یُسرِعونَ فِی الاِثمِ والعُدونِ واَکلِهِمُ السُّحتَ لَبِئسَ ما کانوا یَعمَلون».

۲.۶ - پیروی بی‌چون و چرا از راهبان و احبار

پیروی اهل کتاب از راهبان و احبارشان به حدی رسید که در مسائل دینی همانند خداوند از آنان فرمانبردار بودند: «اِتَّخَذوا اَحبارَهُم ورُهبنَهُم اَربابًا مِن دونِ اللّهِ». در روایتی از امام صادق (علیه‌السلام) این آیه به اطاعت بی‌قید و شرط اهل‌کتاب از احبار و رهبان تفسیر شده است. آنان هرچه را حلال و حرام می‌کردند، از سوی عامه مردم پذیرفته می‌شد
[۴۹] تفسیر عیاشی، ج‌۲، ص‌۸۶‌۸۷‌.
[۵۰] التبیان، ج‌۲، ص‌۴۸۸.
[۵۱] مجمع‌البیان، ج‌۲، ص‌۷۶۷.
ازاین‌رو قرآن از اهل کتاب می‌خواهد که جز خداوند ربوبیت تشریعی هیچ‌کسی را نپذیرند: «ولا‌یَتَّخِذَ بَعضُنا بَعضًا اَربابًا مِن دونِ اللّه». آنان با آن‌که می‌دیدند دانشمندانشان با جعل و تحریف از مردم رشوه می‌گیرند از آنان فاصله نگرفتند.

۲.۷ - ناهمدل بودن

اهل کتاب به ویژه یهودیان بیش‌تر از در مکر و نیرنگ با مسلمانان درمی‌آمدند و از روبه‌رو شدن با آنان در صفوف کارزار اجتناب کرده، اگر هم تن به جنگ می‌دادند از درون قلعه‌ها و بالای برج و باروهای مستحکم با پرتاب سنگ و تیراندازی به نبرد می‌پرداختند. آنان بر خلاف ظاهر که متحد و یکپارچه به نظر می‌آمدند به سبب اختلاف در انگیزه و هدف ، با یکدیگر همدل و همراه نبودند: «لا یُقتِلونَکُم جَمیعًا اِلاّ فی قُرًی مُحَصَّنَة اَو مِن وراءِ جُدُر بَأسُهُم بَینَهُم شَدیدٌ تَحسَبُهُم جَمیعًا وقُلوبُهُم شَتّی...».


ارشاد العقل‌السلیم الی مزایا القرآن الکریم، ابی‌السعود؛ اسباب النزول، واحدی؛ املاء ما من به الرحمن؛ انوار التنزیل و اسرار التأویل، بیضاوی؛ البدایة و النهایه؛ بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز؛ تاریخ جامع ادیان؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ تحریرالاحکام الشرعیة علی مذهب الامامیه؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم؛ تذکرة الفقهاء؛ تفسیر جوامع الجامع؛ تفسیر الصافی؛ تفسیرالعیاشی؛ تفسیر القرآن العظیم، ابن‌کثیر؛ تفسیر القمی؛ التفسیر الکاشف؛ تفسیر کنزالدقائق و بحر الغرائب؛ تفسیر نمونه؛ تفسیر نورالثقلین؛ جامع البیان عن تأویل آی القرآن؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبی؛ جامع المدارک؛ جامع المقاصد فی شرح‌القواعد؛ الجزیة و احکامها فی الفقه الاسلامی؛ جواهرالکلام فی شرح شرایع الاسلام؛ الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهره؛ حقوق اقلیتها بر اساس قرارداد ذمه؛ دایرة المعارف تشیع؛ زاد‌المسیر فی علم التفسیر؛ زبدة البیان فی براهین احکام القرآن؛ سیرة النبی (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) من القرآن الکریم و‌السنة الصحیحه؛ شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و‌الحرام؛ الصحیح من سیرة النبی الاعظم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)؛ صیانة القرآن من التحریف؛ طهارت و نجاست اهل کتاب؛ الفقه الاسلامی و ادلته؛ فقه الصادق (علیه‌السلام)؛ فقه القرآن، راوندی؛ کشف الغطاء عن مبهمات شریعة الغراء؛ کشف‌اللثام عن قواعد الاحکام؛ لباب النقول فی اسباب النزول؛ لسان العرب؛ المبسوط فی فقه الامامیه؛ مجمع‌البحرین؛ مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن؛ مجمع‌الفائدة و‌البرهان؛ مختلف الشیعة فی احکام الشریعه؛ مستمسک العروة الوثقی؛ مستند العروة الوثقی؛ الملل و النحل؛ منتهی المطلب فی تحقیق المذهب؛ موسوعة الفقهیة المیسره؛ المیزان فی تفسیر‌القرآن؛ نورالبراهین فی اخبار السادة الطاهرین؛ النهایة فی غریب الحدیث و الاثر.


۱. آل عمران/سوره۳، آیه۱۱۳.    
۲. مائده/سوره۵، آیه۵۹.    
۳. آل‌عمران/سوره۳، آیه۱۱۰.    
۴. نساء/سوره۴، آیه۱۶۲.    
۵. نساء/سوره۴، آیه۱۶۲.    
۶. قصص/سوره۲۸، آیه۵۲ ۵۳.    
۷. آل عمران/سوره۳، آیه۱۱۳ ۱۱۴.    
۸. مائده/سوره۵، آیه۸۳.    
۹. جامع البیان، مج‌۵‌، ج‌۷، ص‌۴‌۵‌.
۱۰. آل عمران/سوره۳، آیه۷۵.    
۱۱. النهایه، ج۴، ص۱۱۳.
۱۲. لسان‌العرب، ج۱۱، ص‌۳۲۰، «قنطر».
۱۳. مجمع‌البحرین، ج‌۳، ص‌۵۲۲‌۵۲۳‌، «قطر».
۱۴. قصص/سوره۲۸، آیه۵۲‌.    
۱۵. قصص/سوره۲۸، آیه۵۴‌.    
۱۶. قصص/سوره۲۸، آیه۵۴.    
۱۷. مائده/سوره۵، آیه۱۸.    
۱۸. بقره/سوره۲، آیه۱۱۱.    
۱۹. جامع‌البیان، مج‌۱، ج‌۱، ص‌۵۸۵‌.
۲۰. التبیان، ج‌۱، ص‌۳۴۹.
۲۱. مجمع البیان، ج‌۱، ص‌۳۱۴.
۲۲. بقره/سوره۲، آیه۹۰.    
۲۳. نساء/سوره۴، آیه۵۱‌.    
۲۴. نساء/سوره۴، آیه۵۴.    
۲۵. بقره/سوره۲، آیه۱۰۹.    
۲۶. جامع‌البیان، مج‌۴، ج‌۵‌، ص‌۱۸۷‌۱۸۸.
۲۷. التبیان، ج‌۳، ص‌۲۲۳.
۲۸. المیزان، ج‌۴، ص‌۳۷۵.
۲۹. آل عمران/سوره۳، آیه۱۲۰.    
۳۰. جامع البیان، مج‌۳، ج‌۴، ص‌۹۰.
۳۱. مجمع‌البیان، ج‌۲، ص‌۳۷۶.
۳۲. المیزان، ج‌۳، ص‌۳۸۳.
۳۳. آل‌عمران/سوره۳، آیه۶۹.    
۳۴. احزاب/سوره۳۳، آیه۲۶.    
۳۵. حشر/سوره۵۹، آیه۲.    
۳۶. آل‌عمران/سوره۳، آیه۷۵.    
۳۷. بقره/سوره۲، آیه۱۰۰.    
۳۸. التبیان، ج۱، ص‌۳۶۷.
۳۹. مجمع‌البیان، ج‌۱، ص‌۳۲۸.
۴۰. التبیان، ج۲، ص۵۵۸‌.
۴۱. مجمع‌البیان، ج‌۲، ص‌۸۱۱‌.
۴۲. تفسیر ابن‌کثیر، ج‌۱، ص‌۴۰۵.
۴۳. آل‌عمران/سوره۳، آیه۱۱۰.    
۴۴. مائده/سوره۵، آیه۵۹.    
۴۵. مجمع البیان، ج‌۳، ص‌۳۳۵.
۴۶. المیزان، ج‌۶‌، ص‌۳۱.
۴۷. مائده/سوره۵، آیه۶۲.    
۴۸. توبه/سوره۹، آیه۳۱.    
۴۹. تفسیر عیاشی، ج‌۲، ص‌۸۶‌۸۷‌.
۵۰. التبیان، ج‌۲، ص‌۴۸۸.
۵۱. مجمع‌البیان، ج‌۲، ص‌۷۶۷.
۵۲. آل عمران/سوره۳، آیه۶۴.    
۵۳. حشر/سوره۵۹، آیه۱۴.    

دائرة المعارف قرآن کریم جلد پنجم، برگرفته از مقاله«اهل ذمه قرآن» شماره۵.    






جعبه ابزار