زبان پنجابی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
پَنْجابی، مهمترین زبان از شاخه شمالغربی خانواده زبانهای هندو آریایی نو که مرکز اصلی رواج آن ایالتهای
پنجاب هند و
پاکستان است.
این
زبان در ایالتهای هاریانا و هیماچال پرادش هند نیز زبان غالب است. حدود نیمی از جمعیت پاکستان و یکچهارم جمعیت ساکن در
دهلینو به پنجابی تکلم میکنند.
گویشهای مهم آن اینهاست:
۱- دوآبی،
۲- پاتیالْوی،
۳- مالاوی،
۳- ماجْهی.
غالباً گویش ماجهی را که در امریتسار هند و لاهور پاکستان رواج دارد، گونه معیار به شمار میآورند.
۴- گریرسن،
را نیز از گویشهای پنجابی به شمار میآورد، اما اکنون این نظر کمتر طرفدار دارد.
۵- دگری، را نیز از گویشهای پنجابی به شمار میآورد، اما اکنون این نظر کمتر طرفدار دارد.
۶- لهندا، را نیز از گویشهای پنجابی به شمار میآورد، اما اکنون این نظر کمتر طرفدار دارد.
پنجابی از
سده ۵ق/۱۱م زبان ادبی بوده، و ۳ دوره تحول را پشتسر نهاده است:
۱- پنجابی کهن (
سدههای ۴تا۱۰ق/۱۰تا۱۶م)،
۲- پنجابی میانه (
سدههای ۱۰تا۱۳ق/۱۶تا۱۹م)،
۳- پنجابینو (از
سده ۱۳ق/۱۹م تاکنون).
پنجابی زبان متون مقدس سیکهاست و خط مخصوص آن را دومین گورو (آموزگار، پیشوا) ی سیکها در
سده ۱۶م ابداع کرده است. به همین دلیل، این خط گورموکهی خوانده میشود که به معنای «از دهان گورو» است.
کهنترین متن موجود به این خط آدی گرنته، کتاب مقدس سیکهاست که تاریخ کتابت آن ۱۶۰۴م است.
پیروان سایر ادیان از خطوط دیگری نیز برای نوشتن پنجابی استفاده میکنند: هندوان از خط دوناگری و
مسلمانان از
خط فارسی ـ
عربی.
خط فارسی ـ عربی از
سده ۱۷م برای نگارش زبان پنجابی به کار رفته، و از
سده ۱۹م تأثیر قواعد خط اردو در خط پنجابی افزایش یافته است. اکنون پنجابی رایج در پاکستان فقط به خط فارسی ـ اردو نوشته میشود.
پنجابی دارای ۱۰ مصوت /i، I، e، ε، ə، a، u، U، o، ə/ است و صامتهای آن اینهاست: /k، kh، g، c، ch، j، ŧ، ŧh، Đ، t، th، d، p، ph، b، ņ، m، ŗ، r، ŀ، I، š، s، h، y، v/ به علاوه، در گویش تحصیلکردگان صامتهای /x، f، y، z/ نیز کاربرد دارد.
پنجابی از معدود زبانهای هند و آریایی است که نواخت در آن نقش تعیینکننده دارد. این زبان دارای ۳ نوع تکیه نواختی است: افتاده / ̀ / میانی/ ˉ/ و افراشته / َ / مثال: kòŗa «اسب»، kōŗa «تازیانه»، kóŗa «جذامی».
اسم،
صفت و
ضمیر در زبان پنجابی دارای دو جنس مذکر و مؤنث، دو شمار مفرد و جمع، و ۵ حالت فاعلی (یا مستقیم)، غیرفاعلی، ندایی، ازی و دری/بایی است.
صفت پیش از
موصوف خود میآید و در صورتی که به صامت ختم شود، صرف نمیشود.
ضمایر شخصی حالت اضافی نیز دارند.
برای نمایاندن نقشهای نحوی کلمات، حروف اضافه پسایند نیز وجود دارد که به حالت غیرفاعلی متصل میشوند.
تنها شماری از صفات صرفپذیرند و با موصوف پس از خود از لحاظ
جنس، شمار و حالت مطابقت میکنند.
ترتیب اجزاء جمله در زبان پنجابی
فاعل ـ
مفعول ـ
فعل (SOV) است. در جملههای
ماضی متعدی، فاعل غالباً حرف اضافه پسایند -ne میگیرد و فعل با مفعول مستقیم مطابقت میکند.
پنجابی دارای دو نوع فعل واداری (سببی) است: فعل واداری
ساده با افزودن -à-، و فعل واداری دوگانه با افزودن -Wà- به ماده فعل ساخته میشود: Lə̀bņa «یافتن»، ləbàņa «کسی را به یافتن واداشتن»، ləbwàņa «کسی را به وادار کردن کسی دیگر به یافتن واداشتن».
شالوده واژگان زبان پنجابی را واژههای اصیل هندوآریایی تشکیل میدهد، اما پس از ورود
اسلام به
شبه قاره هند و گسترش
زبان فارسی در پنجاب، انبوهی از واژههای فارسی (که برخی از آنها اصل
عربی داشتند) به زبان پنجابی سرازیر شد.
برخی از واژههای دخیل عربی ـ فارسی که عیناً یا با اندک تغییری در تلفظ یا معنی در پنجابی به کار میرودند، اینهاست: آسمان، تریجه (میوه رسیدهای که از شاخه درخت برزمین میافتد؛ از: ته ریزه)، حق، خدا، رنج، زمین، زندگی، سادی (
ساده)، عشق و موت.
(۱) تبسم، صوفی غلام مصطفیٰ، نفوذ فارسی در زبان پنجابی، هلال، کراچی، ۱۳۳۳ش، ج ۲، شم ۴.
(۲) Bhatia T K، Punjabi، International Encyclopedia of Linguistics، ed W Bright، New York/Oxford، ۱۹۹۲، vol III.
(۳) Campbell G L، Compendium of the World’s Languages، London/New York، ۲۰۰۰.
(۴) Grierson G A، Lingustic Survey of India، Delhi etc، vol I، ۱۹۷۳، vols VIII-IX، ۱۹۶۸.
(۵) Katzner K، The Languages of the World، London/New York، ۲۰۰۲.
(۶) Shackle Ch، Panjabi، The Indo-Aryan Languages، ed G Cardona and Dh Jain، London/New York، ۲۰۰۳.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «زبان پنجابی»، شماره۵۵۴۸.