روزنامه خاطرات ناصرالدین‌شاه در سفر دوم فرنگستان (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه قاجار دست نوشته‌های خود ناصرالدین شاه قاجار است که در
سفر دوم وی به خارج از
ایران به
زبان فارسی نوشته است و شامل وقایع و رخدادهایی است که برای وی در طول سفر چهار
ماه و اندی، برای وی حاصل گردیده است.
علاوه بر متن خاطرات، این کتاب حاوی ۱۰۶
سند شامل مکاتبات ناصرالدین شاه با رجال طراز اول، چون یحیی خان معتمدالملک «کفیل وزارت خارجه در آن
زمان »، میرزا یوسف مستوفی الممالک، فرهاد میرزا معتمدالدوله، کامران میرزا نایب السلطنه و.... و... و همین طور
زنان حرم از قبیل انیس الدوله، امین اقدس، شمس الدوله و... و دختران خود ناصرالدین شاه، فخرالدوله و فروغ الدوله، همچنین آغا باشی یا اعتمادالحرم می‌باشد که از طریق
تلگراف و
نامه وی را در جریان کلیه
اخبار مملکتی قرار می‌داده‌اند و وی نیز گاهی به آن‌ها دستخطهائی ارسال می‌نموده است.
با مطالعه این کتاب، ملاحظه خواهید فرمود که اوقات ناصرالدین شاه در داخل چگونه می‌گذشته و در خارج چه چیزهایی او را سرگرم می‌کرده است. وجه
عبرت آمیز این کتاب و کتاب خاطرات سفر اول و سه جلد کتاب مربوط به سفر سوم ناصرالدین شاه به فرنگستان، این است که بنگریم و کاوش کنیم که علل انحطاط فرهنگی و اجتماعی ما چه بوده، و چه کسانی بر ما
حکومت می‌کردند؟
لطف و ارزش این گونه
آثار در همین است و امیدواریم، بتوانیم این گونه
اسناد عبرت آموز را، در فرصت‌های دیگر نیز منتشر کنیم.
ناصرالدین شاه قاجار را بهتر است «پادشاه سیاح» بنامیم، چه همواره در سیر و سفر و گشت و گذار و
شکار به سر می‌برده است.
اولین سفر وی به خارج از کشور در
سال ۱۲۵۳ ه. ق؛ یعنی در
زمان ولایت عهدی سفری بود که به ایروان نموده است. خود در همین کتاب در
خاطرات روز یکشنبه ۲۹
جمادی الاول ۱۲۹۵ ه. ق هنگام بازدید از
ایروان می‌نویسد:
... اگر چه هوای ایروان گرم است؛ اما از
تهران باید سردتر باشد. راجع به ملاقاتی که من چهل و دو سال قبل از این با امپراتور نیکلا در ایروان کرده بودم جویا شدم، معلوم شد که منزل ما آن وقت در همین جائی که حالا جلو خانه
حاکم ،
باغ ساخته‌اند و آن
وقت میدان گاهی بوده است، در
چادر بوده است و امپراتور در توی
قلعه در خانه‌های حسین خان سردار بوده است و من آن جا امپراتور را دیده‌ام...
پس از آن در دوران پنجاه ساله پادشاهی علاوه بر سفرهایی که به نقاط دور و نزدیک کشور داشته است، اولین سفر خارج از کشور او سفر به
عتبات عالیات به مدت پنج ماه و اندی بوده است. سفر اول و سوم فرنگستان وی شش ماه و اندی به طول انجامید؛ اما سفر دوم که همین سفرنامه حاضر، حاصل آن است، در مدت چهار ماه و نه روز طی شد و تفاوت عمده آن با سفر اول و سوم، عدم عزیمت وی به انگلستان است. در صورتی که در دو سفر دیگر خاطرات بسیاری از کشور انگلستان و ملاقات خود با ملکه ویکتوریا و دیگر بزرگان به رشته تحریر درآورده است.
روزنامه خاطرات سفر سوم در سه مجلد به ترتیب در سال‌های ۱۲۶۹، ۱۲۷۱ و ۱۲۷۳ با همکاری زنده یاد دکتر
محمد اسماعیل رضوانی به زیور طبع آراسته شد. روزنامه خاطرات سفر اول نیز در سال ۱۳۷۷ منتشر شد.
در سفر دوم، شاه به عزم فرنگستان در آخرین روز
ربیع الاول سال ۱۲۹۵ از تهران حرکت نموده و ضمن عبور از
کرج ،
قزوین ، سیاه دهن، ابهر
زنجان ،
تبریز ، صوفیان، مرند و گلین قیا با عبور از ارس به قفقاز وارد می‌شود. ناصرالدین شاه در سفر اول با کشتی و از دریای
مازندران راهی این سفر می‌گردد؛ ولی
ترس از دریای طوفانی او را بر آن می‌دارد که در سفر دوم و سوم از ارس به آن سوی
مرز راهی شود. به هر صورت در آن سوی مرز از شهرهائی؛ چون نخجوان، ایروان، تفلیس و غیره بازدید نموده و پس از حضور در مسکو و پطرزبورغ و ملاقات با امپراتور و سایر امرای کشوری و لشکری آن جا و شرکت در جشن‌ها و مهمانی‌ها، به آلمان
عزیمت می‌نماید. در برلن پس از اولین ملاقات با امپراتور هنگامی که خود را برای شام و مهمانی امپراتور آلمان آماده می‌نماید، امپراتور مورد سوء قصد قرار می‌گیرد و طبع شاهانه از این
حادثه بزرگ «به قول خودش» بسیار آزرده می‌گردد. به هر حال
اقامت یک هفته‌ای خود را در برلین ادامه داده، سپس به بادن باد و از آن جا به پاریس می‌رود. در پاریس اقامت طولانی تری را برای خود تدارک می‌بیند، چون دیدنی‌های آن جا بسیار است؛ از جمله اکسپوزیسیونی که از تمام
جهان صنایع خود را در معرض دیدگان مشتاقان قرار داده بودند و آن طور که از نوشتجات ناصرالدین شاه برمی آید، غرفه ایران هم بسیار زیبا و الهام گرفته از سنت رایج در
اصفهان بوده که بسیار مورد توجه بازدیدکنندگان نیز قرار گرفته است. سپس از فرانسه به استراسبورگ که در آن زمان در اشغال آلمان‌ها بوده و بعد به اتریش و وین رفته و پس از یک اقامت دل انگیز ۹ روزه در آنجا عزم بازگشت به
ایران می‌نماید و از مسیر ولاد قفقاز، به بندر پطروفسکی وارد و سفر دریائی خود را در
دریای خزر آغاز و از آنجا به
انزلی و
رشت رفته و سپس در روز هشتم
شعبان به
تهران وارد می‌شود.
در این سفرنامه شاه به شرح جزئیات موزه‌ها،
باغ وحش ، مجالس
رقص و شب نشینی، ضیافت هائی که به مناسبت حضور وی ترتیب داده می‌شده، صنایع و کارخانه‌ها، راه‌ها و وسایل حمل و نقل، مردم
کوچه و
بازار و مناظر زیبای طبیعت چنان پرداخته و آن وقایع و دیدنی‌ها را چنان با
قلم خود به
تصویر کشیده است، که تجلیات ذهنی وی برای خواننده مشهود می‌گردد. در این مورد در مقدمه سفر اول نمونه هائی آورده شد، از قبیل: درک از
هنر ،
ترس ، چابکی،
خشم و
غضب ،
رحم و
شفقت ،
طنز و...
کتاب حاضر کلا با دستخط شخص ناصرالدین شاه می‌باشد، بدون هیچ تغییری، ولی متن چاپ سنگی را اعتمادالسلطنه ویرایش، بعضی عبارات را تلخیص و حتی بعضی را حذف و در بعضی عبارات حتی کلمات را تغییر داده است. کتابی که تحت عنوان «سفرنامه فرنگستان نوشته ناصرالدین شاه قاجار (سفر دوم)» با مقدمه دانشمند محترم جناب آقای
ایرج افشار در سال ۱۳۶۳، به طبع رسیده است، تصویر همان چاپ سنگی است که در
زمان ناصرالدین شاه تدوین یافته است. همین طور در مورد واژه‌های بکار برده شده، توسط ناصرالدین شاه و نحوه ویرایش
سجاوندی بکار برده شده و نوشتن کلمات به شیوه امروزی در این سه سفرنامه، در مقدمه سفر سوم و اول به نکات مورد نیاز اشاره گردید.
اما این کتاب همان طور که قبلا اشاره شد، حاوی متن اصل دستخط شخص ناصرالدین شاه می‌باشد که در سال ۱۳۶۲ ه. ش از اداره کل بیوتات وزارت امور اقتصادی و دارایی به سازمان اسناد ملی ایران منتقل شده و در آلبوم شماره ۸۱ در خزانه
اسناد سازمان نگهداری می‌شود.
در این کتاب که کلا از روی متن دستخط بازنویسی شده، در هیچ موردی حذف و اضافه‌ای صورت نگرفته به استثنای یکی دو مورد که کلماتی مخالف شئون اجتماعی بود و به جای آن‌ها نقطه گذاشته شد و چون هر جا صفحه‌ای از دستخط به انتها رسیده در متن کتاب حاضر شماره صفحه اصل
سند در کروشه جای داده شده است، رجوع به آن کار مشکلی نخواهد بود.
شامل فهرست اعلام، فهرست اهم مطالب
روزنامه خاطرات با درج روز خاطره و شماره صفحه همچنین فهرست موضوعی اسناد، فهرست عمومی
اعلام و تصاویر اعاظم فرهنگستان می‌باشد که در پایان کتاب به تصویر کشیده شده است.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
