رساله جهادیه (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«رساله جهادیه» اثر سید
میرزا ابو القاسم قائم مقام فراهانی فرزند میرزا عیسی بن محمد، متوفای ۱۲۵۱، وزیر
فتحعلی شاه و از نویسندگان
عصر خود بوده و دارای آثار متعددی است.
محقق در مقدمه آورده است که: در سال ۱۲۴۲ یعنی بیش از یک صد و نود
سال قبل
روسیه تزاری به
کشور اسلامی
ایران حمله کرد و آتش
جنگ میان دو کشور درگرفت.در آن برهه از زمان عده زیادی از علمای
اسلام با تدوین کتاب‌ها و رساله‌های گوناگون حکم جهاد با
کفار را به طور مستدل و مشروح بیان کرده‌اند.این رساله‌ها با عنوان جهادیه شناخته می‌شود. رساله حاضر از جمله این جهادیه هاست که در پی اثبات
وجوب جهاد در موارد خاص، در
زمان غیبت امام معصوم علیه‌السلام است.
این نوشتار، از یک مقدمه مفصل که توسط محقق به نگارش درآمده و متن اصلی، ترکیب شده است. مقدمه به معرفی برخی از رساله‌های جهادیه و این رساله، مؤلف آن و بیان اوضاع تاریخی اجتماعی عصر مؤلف و علل به نگارش درآمدن جهادیه‌ها و معرفی نسخه‌ها پرداخته است.
قائم مقام فراهانی بدون تبویب و فصل بندی مطالب ابتدا جهاد را به ۲ قسم دعوتی و دفاعی و
جهاد دفاعی را به ۴ قسم تقسیم کرده و به شیوه تحلیلی
جهاد دفاعی را در عصر غیبت
واجب دانسته است.
۱. نویسنده پس از
حمد خدا و
صلوات بر
انبیا و اولیا به مدح سلطان وقت، فتحعلی شاه، پرداخته که محقق از ذکر آن در این مجموعه خودداری کرده است. وی بدون مقدمه، جهاد را به دو قسم (دعوتی و دفاعی) تقسیم نموده و نوع اول که اختصاص به زمان حضور
امام معصوم علیه‌السلام و نایب خاص وی دارد را به گسیل کردن لشکر برای دعوت
کفار به
اسلام تعریف کرده و نوع دوم را در چهار بخش تبیین نموده است:
۱. جهادی که برای حفظ بیضه
اسلام هنگام هجوم کفار برای تسخیر بلاد اسلامی و تسلط بر
مسلمانان و اعلان
شعائر کفر و اضمحلال کلمه اسلام صورت می‌گیرد.
۲. جهادی که برای دفع تسلط کفار بر جان و
ناموس مسلمانان انجام می‌گیرد.
۳. جهادی که برای دفع جماعتی از کفار که با عده‌ای مسلمانان درگیر شده‌اند و احتمال آن می‌رود که بر مسلمانان مسلط شوند، صورت می‌گیرد.
۴. جهادی که برای اخراج کفار از بلاد و اراضی مسلمانان پس از تصرف بلاد اسلامی صورت می‌پذیرد.
وی همه این اقسام را از مهم‌ترین ارکان
دین و موجب نظم در امور و حفظ شعایر اسلامی می‌داند و آن را پس از عقاید دینیه از اهم امور و افضل
اعمال و به جهاتی آن را برتر از
نماز یومیه دانسته است.
۲. در ادامه، برخی
آیات قرآنی و
روایات معصومان علیهم‌السّلام در باره
فضیلت جهاد و مبارزه علیه کافران و ظالمان را ذکر کرده و از آن نتیجه می‌گیرد که جهاد اختصاص به زمان حضور امام معصوم علیهم‌السّلام ندارد و حتی زمان غیبت افضل است. سپس وجوب مطلق جهاد را به
کتاب ،
سنت و
اجماع امت مستند کرده و بر این باور است که
اصحاب و فقهای گذشته به وجوب جهاد دفاعی تصریح نموده‌اند. وی نام بیش از بیست منبع فقهی
شیعه ، از قدما و متاخرین را ذکر می‌کند که این مطلب را به صراحت بیان کرده‌اند. این مهم نزد وی
واجب کفایی است که باید آنهایی که به معرکه نزدیک ترند اقدام کنند و اگر اقدام نکردند، رتبه‌های بعدی و هر کسی که
علم به
فتنه دارد اقدام نماید. نگارنده صورت‌های مختلف این واجب کفایی را نسبت به دور یا نزدیک بودن افراد و
علم و عدم علم آنها مفصل بیان کرده است و آن قدر بر اهمیت آن تاکید دارد که حتی این بخش از جهاد را بر جهاد دعوتی که در زمان حضور امام معصوم انجام می‌پذیرد ترجیح داده است و می‌گوید: این جهاد برای دفع مفسدت است و آن برای جلب منفعت. و در این راه متابعت از سلاطین
شیعه را
واجب دانسته و همت
پادشاه عهد خود را برای
قیام علیه کفار ستوده و متن نامه آیت حق،
کاشف الغطا را که به عنوان نایب
امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) اذن جهاد داده و امر ریاست این جهاد را به پادشاه قاجار تفویض کرده ارائه نموده است. محقق در ذیل این اجازه اذن دیگری را از کاشف الغطا به
زبان عربی نقل می‌کند که در کشف الغطا موجود است و از وجود آن نامه اظهار بی اطلاعی می‌کند و می‌گوید چنین نامه‌ای به دست ما نرسیده است.
۳. مؤلف هم چنین به بیان تفاوت‌های
جهاد دعوتی و
جهاد دفاعی پرداخته و افضلیت جهاد دفاعی را بدین گونه بیان کرده است:
۱. نوع اول به زمان حضور معصوم علیه‌السلام اختصاص دارد؛ ولی جهاد دفاعی در همه زمان‌ها قابل اجراست.
۲. جهاد دفاعی چون دفع مفسده از بلاد
مسلمانان است، اهمیتش بیشتر می‌باشد.
۳. در جهاد دعوتی بیماران، ناتوانان، نابینایان، زمین گیرها،
زنان ،
فقیران ،
برده‌ها ، بده کاران که موسم بدهی شان رسیده باشد، کسانی که
نفقه واجب بر گردنشان است و کسانی که
حج واجب بر عهده شان است استثنا شده‌اند؛ ولی جهاد دفاعی مشروط به این شرایط نیست و تنها قدرت جهاد کننده ملاک وجوب است و تا زمانی که دفع کفار نشده بر همه واجب است،
قیام کنند.
۴. در جهاد دعوتی در سال یک بار
جنگ اتفاق می‌افتد و آن هم در غیر ماه‌های حرام باید باشد ولی جهاد دفاعی در هر زمانی جایز است.
او کشته شدگان در دفاع از کیان مسلمانان را
شهید می‌داند و
غسل و
کفن را برای آنها ساقط کرده است.
۵. در جهاد دفاعی، بخشش مال اگر چه به دهنده ضرر وارد کند ولی توان بخشیدن داشته باشد،
واجب است به جنگ کمک کند؛ ولی در جهاد دعوتی چنین نیست و اگر به شخص ضرر می‌رساند لازم نیست، ببخشد.
۶. در جهاد دفاعی هنگام ضرورت می‌شود به اجبار از
مردم اموالشان را برای جنگ گرفت؛ ولی در جهاد دعوتی چنین نیست.
۷. در جهاد دعوتی فقط با کفار می‌شود محاربه کرد؛ ولی در جهاد دفاعی حتی اگر گروهی از
مسلمانان به طمع
دنیا و حب ریاست به جنگ با دولت اسلامی و مسلمانان برخیزند و یا اینکه به کفار و دشمنان اسلام کمک کنند، با آنها می‌شود جنگید و آنها در صورتی که عملشان به قدرت گرفتن کفار و محو شدن دین منجر شود مرتد از دین
اسلام هستند.
۴. در ادامه به شرح چند اصطلاح مرتبط با جهاد پرداخته است که عبارتند از:
اراضی خراجیه ،
اراضی مفتوحه عنوه ،
جزیه ، مال صلح شده با کفار،
انفال که در اختیار امام است،
غنیمت جنگی ، عقد امان،
مهادنه .
آثار مولف را فرهاد میرزا، فرزند عباس میرزا، جمع آوری نموده و به عنوان «انشای قائم مقام» در سال ۱۲۸۰ به چاپ رسانده است. در باره رساله جهادیه در
الذریعه آمده است که در
تبریز در سال ۱۲۳۴ چاپ گردید، البته سپس تردید کرده که نسخه چاپ شده همین رساله باشد.
نسخه‌های خطی این رساله در کتاب خانه
آستان قدس رضوی است که به عنوان «جهادیه آقا میرزا بزرگ قائم مقام» معرفی شده و به شماره ۲۳۵۰ در فهرست کتاب خانه به ثبت رسیده است.این رساله با مقدمه و تصحیح و تحقیق سید محمد جواد حسینی جلالی در مجموعه «رساله‌های خطی فقهی»، به همت موسسه
دائرة المعارف فقه اسلامی بر
مذهب اهل بیت علیهم‌السلام به چاپ رسیده است.
نرم افزار جامع فقه اهل البيت۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
