رحلة فتح الله الصائغ الحلبی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
نام کامل کتاب رحلة فتح الله الصایغ الحلبی الی بادیة الشام و صحاری العراق و العجم و الجزیرة العربیة خاطرات یک نویسنده
سوری است که زندگی
بادیه نشینی را از خلال سفرش توصیف کرده است. سفر او از
سال ۱۸۱۰ آغاز و هفت سال به طول انجامیده است.
در سفرنامه هیچ عنوانی ذکر نشده است و عناوین و تبویب آن توسط محقق انجام شده که به ترتیب عبارت است از:
۱. مقدمه که به قلم محقق بوده و بخش‌هایی از آن در گزارش محتوا آمده است.
۲. سفرنامه: از
حلب آغاز شده و با عبور از صحراهای
شام ،
عراق و
شرق ایران به
هند می‌رسد. سپس به الدرعیه پناهگاه
وهابیون رفته و در پایان با ذکر برخی از
عادات و معتقدات عرب
سفرنامه را به پایان می‌برد.
۳. ملحق: مطلبی درباره سفر صائغ به الدریعه است که از فرانسوی به
عربی ترجمه شده است و یک عالم
حنبلی بر آن حاشیه زده است و محقق کتاب آن را نقد کرده است.
تالیفات در رابطه با
بادیه ، قبائل،
احوال و
عادات آنها فراوان نوشته شده است؛ اما هنگامی که به فهارس کتاب‌هایی که در آنها توصیفات بادیه نشینی آمده است، مراجعه می‌کنیم، مطالب کمی درباره این اثر می‌بینیم. صائغ در خاطراتش به
عادات و عرفیات صحرانشینان و اسامی شیوخ و حتی جنگ‌های بادیه نشیان شام، عراق و حدود شرقی ایران و هند اشاره کرده است. وی همچنین از
الدرعیة به عنوان پایتخت وهابیون نام برده و جنگ هایشان را با
اعراب شام به تفصیل آورده است. او شهرهای
سوریه ؛ مانند: معرة النعمان،
حماة ،
حمص ، القریتین و... را با ذکر مکان‌های تاریخی؛ مانند: رستن، تدمر و قصر الحیر الغربی توصیف کرده است. برخی از
مستشرقین در صحت
سفر صائغ
شک کرده و آن را خیالی دانسته‌اند. دلیل این انتساب آن بوده که آنها از طریق ترجمه‌ای پر اشتباه با این سفرنامه آشنا شده‌اند و علاوه اینکه از جانب خود صائغ نیز خطاهای تاریخی و مبالغات زیادی صورت گرفته و خیال به آن رنگ و لعاب داده است. چند نمونه از گزارشات غلط او به این شرح است:
۱. او چنین می‌نویسد که پس از سفر اولش به تدمر در
شام در
تاریخ ۲۳ کانون الاول ۱۸۱۰ م به
دمشق رفته است. سپس با دریعی بن شعلان ملاقات کرده و با او در
جنگ حماة بر ضد یک رهبر وهابی مشهور به ابی نقطه شرکت کرده است. این در حالی است که بنا بر اطلاعات صحیح تاریخی، ابی نقطه دو سال پیش از آن جنگ به دست شریف علی حمود- رهبر اعراب یمن- به
قتل رسیده رسیده است. بنا بر گزارش او در این
جنگ، وهابیون ۱۵۰ هزار از
اعراب شام را کشتند. اما با مراجعه به تاریخ می‌بینیم که جنگ جویانی که از قبایل عرب به دریعی پیوستند، بیشتر از ۸۰ هزار محارب نبودند.
۲. از شکست قوای فرانسوی در روسیه خبر می‌دهد و به دنبال آن اخبار را
ذکر می‌کند. از سیاق داستان به دست می‌آید که او در پایان سال ۱۸۱۴ به قصد سفر به
فرانسه به
استانبول رفته است. این در حالی است که مشهور است که این حوادث در سال ۱۸۱۳ واقع شده است.
۳. یکی از اشتباهات فاحش او این است که تصور کرده است که
قبر نبی اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم در
مکه است و
سعودی‌ها آن را تصرف کرده‌اند؛ لذا در صحت ارسال کتاب بواسطه او از سوی عبدالله بن سعود برای دریعی بن شعلان ترد؛ چرا که محال است کسی سفری به مکه داشته باشد و از مطلبی به این مهمی اطلاع پیدا نکند.
بنابراین باید گفت که صائغ در نقل وقایع تاریخی رعایت
امانت را نکرده است و تنها به نوشتن قصه اش می‌اندیشیده است و اسلوبی رؤیایی را برگزیده و احیانا حقایق را
تحریف کرده است. علی رغم این اشتباهات، از معلومات مفیدی برخوردار است که می‌تواند برای کسانی که
احوال بادیه را مطالعه کنند و از ادعاهای وهابیون اطلاع یابند مورد مراجعه قرار گیرد؛ به عنوان نمونه، مکرر از
عبدالله بن سعود وهابی و
احوالات او سخن می‌گوید. همچنین از مکان‌هایی؛ مانند: حمام طبیعی نزدیک روستای صدد، آثار تدمر، توصیف دقیقی را ارائه می‌دهد که گواه بر آن است که آنها را دیده است.
اما شواهدی؛ مانند دقت در توصیفات او از اماکن تاریخی و زندگی بادیه نشینان، حکایت بر واقعی بودن آن دارد. علاوه اینکه بخش اعظم مطالبی را که نوشته با وقایع تاریخی مطابقت دارد. بنابراین باید گفت که در بسیاری از موارد گزارشات او زاییده
خیال او نیست و ناظر به واقعیت است. از جایگاه
زن در اجتماع بدوی و تکریم اهل بادیه نسبت به آنها،
طب بدوی ، مراسم
ازدواج ،
جنگ بر پشت
اسب‌ها ، سلاح‌های بادیه نشینان که معمولا
شمشیر و
نیزه و گاه سلاح‌های باروتی بوده، خبر داده است. در آخر به یکی از
سنت‌ها و
عادات بادیه نشینان اشاره می‌شود. این
مردم پاکدل، پس از
صلح و صفا دادن قلب‌ها بین دو دشمن که
اختلاف میان آنها به درازا کشیده است، سنگ ریزه دفن و بدین ترتیب گذشته‌ها را فراموش می کرده‌اند. این مطلب را
قلقشندی و
شهاب الدین العمری نیز در کتاب هایشان آورده‌اند. این عادت هم اکنون منسوخ شده است؛ اما خاطره آن نزد بادیه نشینان اردن با عبارت حفر و دفن محفوظ مانده است.
۱.
نثر آن عربی
فصیح نبوده و به
لهجه مردم
حلب نزدیک است و فهم بسیاری از تعابیر و
الفاظ بر غیر اهل حلب دشوار است؛ بنابراین محقق کتاب معنای آنها را در پرانتز آورده است.
۲. در بسیاری از تعبیر اسلامی و
آیات، غلطهای نحوی و لغوی وجود دارد.
۳. در کلمات فراوانی حرفی را به حرف دیگر تغییر داده است. به عنوان نمونه: استغیظ به جای استغیث و حضر را به جای حذر آورده است.
۴. ذکر کلمات بدوی، ترکی و فرانسوی که نیازمند شرح و تعلیق است.
در پاورقی، توضیح لغات، عبارات و
اصطلاحات و آدرس برخی مطالب
ذکر شده است. در پایان نیز تصاویر چاپ شده، در منابع دیگر و صفحاتی از نسخ خطی آمده است. فهارس: ۱. تصاویر ۲.
اعلام ۳.
قبایل و امم ۴. شهرها، مکان‌ها و
آب‌ها ۵. کلمات فنی و بیگانه ۶. مطالب.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
