دمیة القصر و عصرة أهل العصر (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب دمیة القصر و عصرة اهل العصر نوشته ابو الطیب
باخرزی شاعر و
ادیب عربی نویس
ایرانی قرن پنجم است.
باخرزی، نور الدین ابو الحسن (ابو القاسم) علی بن حسن،
شاعر و ادیب عربی نویس ایرانی
قرن پنجم، برخی از منابع عنوان «تاج الرؤسا» و «الرئیس الشهید» را برای او به کار برده‌اند. تولد و نشاتش در
باخرز (بخش و شهری در
استان خراسان ) بوده و نسبت باخرزی بدین سبب است. پدرش ابو علی حسن بن ابی الطیب مردی ادیب و شاعر بود و نمونه‌ای از اشعارش در «
تتمة الیتیمة » و «دمیة القصر» آمده است. ابو الحسن باخرزی تحصیلات اولیه نزد
پدرش به انجام رسانید و
قرآن کریم را حفظ کرد و سپس به
نیشابور رفت و در آنجا
فقه شافعی و حدیث را از امام موفق نیشابوری و شیخ
ابو محمد عبدالله بن یوسف جوینی فراگرفت. از علما و ادبای دیگر بلاد نیز بهره جست.
فلسفه را از
ابو بکر قهستانی و
نحو و
ادب و
بلاغت را از
عبد القاهر جرجانی و
ابن برهان و
قصبانی و
ابو الفرج جرجانی و
محمد بن تمام آموخت. گرایش او بیشتر به شعر و ادب بود و چون در کتابت و انشاء مهارتی داشت پیشه دبیری برگزید و به دیوان رسائل و انشا پیوست و در شهرهای مختلف نیشابور و
بغداد و
بصره خدمت کرد. چندی را نیز در
عراق و
آذربایجان در خدمت صاحب ابو
عبدالله حسین بن علی،
وزیر طغرل
سلجوقی بود و مدتی نیز از کاتبان محمد بن حسن وزیر بوده پس از آنکه کندری به وزارت طغرل رسید، به سابقه دوستی و همدرسی در مجلس امام موفق نیشابوری به نزدش رفت و علی رغم شعری که در ایام جوانی در هجای او سروده بود خلعت و نعمت یافت. با
خواجه نظام الملک نیز نزدیک بود و در چند
سفر او را همراهی می‌کرد. او هم به مناسبت وظیفه دیوانی و هم به جهت علاقه شخصی، سفرهای بسیار کرد، این سفرها که از آغاز جوانی او شروع شد تا زمان پیری ادامه داشت و آخرین آنها ظاهرا سفر نیشابور در سال ۴۶۶ ه بود. در بلاد مختلف با دیدار با ادبا و شعرا و استفاده از کتابخانه‌ها مواد فراوانی برای تالیف «دمیة القصر» فراهم کرد. وی پس از سالها دبیری از خدمت دیوانی کناره گرفت و در موطن خود باخرز سکنی گزید و احتمالا در همین دوران تالیف «دمیة القصر» را به پایان رسانید. سرانجام در
ذی قعده ۴۶۷ در مجلس انس به دست
غلامی ترک کشته شد. وی از ادیبان مشهور و شاعر ذو اللسانین عصر سلجوقی است که به هر دو زبان عربی و فارسی شعر می‌سروده است ولی آثار عربیش افزونتر است. آگاهی عمیق و گسترده اش از
فرهنگ و ادب اسلامی از خلال «دمیة القصر» هویداست. در منابع موجود نام چند اثر از آثار وی ذکر شده است از جمله:
۱. غالیة السکاری در وصف نیشابور
۲.
الاربعون فی الحدیث۳. دیوان شعر به عربی و فارسی
۴. طرب نامه
۵. شعرای باخرز
۶. دمیة القصر و عصرة اهل العصر
«دمیة القصر» مهمترین اثر باخرزی، که نتیجه مطالعات ادبی و دیدار او با شعرای بلاد مختلف است، کتابی است در شرح حال و گزیده اشعار شاعران عرب زبان اواخر
قرن چهارم و اوایل قرن پنجم این کتاب به تقلید «
یتیمة الدهر »
ثعالبی نوشته شده، در واقع ذیلی است بر آن، چنانکه «خریدة القصر» عماد الدین کاتب اصفهانی (متوفای ۵۹۷) نیز ذیلی است بر «دمیة القصر». این کتاب برحسب
تقسیم جغرافیایی به هفت باب تقسیم شده است:
۱. شاعران
بدر و
حجاز ۲. شاعران
شام و دیار بکر و
آذربایجان و جزیره
۳. شاعران
عراق۴. شاعران
ری و جبال و
اصفهان و
فارس و
کرمان۵. شاعران
جرجان و
استرآباد و
دهستان و
قومس و
خوارزم و
ماوراء النهر۶. شاعران
خراسان و
قهستان و
سبت و
سیستان و
غزنه۷. ادیبان غیر شاعر.
شرح حال و نمونه آثار ۵۳۰
شاعر و ادیب در این کتاب آمده است که درباره شاعران مشهوری مانند
متنبی و
ابو فراس بالنسبة تفصیل بیشتری دارد. بخش اعظم این کتاب به مدایحی که برای نظام الملک سروده شده، اختصاص دارد، همانگونه که یتیمة الدهر ثعالبی به صاحب بن عباد اختصاص یافته است. تقریبا همه راویان باخرزی، نسبت از یکی از شهرهای ایران گرفته‌اند:
جرجانی ،
توزی ،
زوزنی ،
قهستانی شیرازی و... نام گروهی از شاعران، نامهای خالص ایرانی است، چون
مهیار بن مرزویه ،
دیسم بن شادکویه ،
مهر خواستی دیلمی ،
الکیا الاصفهدوست و نیز
ابو علی ابزون مجوسی که اصلا اهل
عمان بوده و دیوان شعرش در دار الکتب
نیشابور موجود بوده است. برخلاف نظر تونجی (تعلیقات بردمیة، ۳، ۱۶۲۶) کلمات فارسی در دمیة فراوان نیست و این امر بی گمان عمدی بوده است. مجموعه کلمات فارسی آن ۸۲ کلمه است که تقریبا هیچ کدام، در عربی نو نیستند.
در این کتاب علاوه بر اطلاعات مفید ادبی، نام بسیاری از آثار مفقود مانند
جونة الند یعقوب بن احمد نیشابوری و
قلائد الشرف فضل ابن اسماعیل جرجانی و
طراز الذهب ابو المطهر اصفهانی ، حفظ شده است. در این تالیف بسیار دقت شده است و خطاهای آن مانند اینکه یک شخص را با دو نام تمیم بن معد و تمیم بن معز، دو تن پنداشته است نادر است. یکی از نکاتی که در آثار
باخرزی ، به خصوص کتاب دمیة القصر نظر را جلب می‌کند، همانا مقایسه میان فضاهای فرهنگی و ادبی به دو
زبان عربی و
فارسی است. در این زمان، زبان فارسی سخت در تکاپوی هویت جویی و
استقلال است و پیوسته در کشاکشی جانکاه با زبان قدرتمند عربی مواجه می‌گردد. آرزوی پژوهشگر آنست که از خلال آثاری چون
یتیمة الدهر و مکمل آن دمیة القصر، به فرایند این کشاکش و اسرار پیروزی فارسی در واپس راندن عربی طی سده‌های بعد پی ببرد اما متاسفانه این نویسندگان کمتر اطلاعات لازم را به دست می‌دهند. باخرزی نیز چون
ثعالبی با اصرار از فارسی گریزان است با آنکه خود به فارسی
شعر می‌سروده است اما حتی حتی یک بیت شعر فارسی هم در این کتاب نقل نکرده است، حال آنکه در کتاب او تقریبا همه شاعران، ایرانی نژادند و بیشترشان به دو زبان عربی و فارسی شعر می‌گفته‌اند. اهمیت این کتاب برای
ادبیات عرب در ایران، در آنست که مجموعه پربهای ثعالبی را به مجموعه‌های پس از خود و به ویژه
خریدة القصر عماد الدین کاتب پیوند می‌دهد. دمیة با آنکه به اندازه یتیمة الدهر یا خریدة القصر مورد تمجید نویسندگان بعد از باخرزی قرار نگرفته، سخت مورد علاقه باخرزی بوده است و گروهی دیگر نیز به شعر یا
نثر آن را ستوده‌اند.
این کتاب بارها چاپ شده است. نخستین بار توسط شیخ محمد راغب الطباخ بر اساس یک نسخه غیر موثق در سال ۱۳۴۸ در شهر
حلب به چاپ رسید. این چاپ بسیار ناقص است و بیش از نیمی از آن ساقط گشته است. چاپ عبد الفتاح در
قاهره (۱۹۶۸- ۱۹۷۱ م، در ۲ مجلد)، چاپ سامی مکی عانی در
بغداد (۱۹۷۱- ۱۹۷۳ م، در ۲ مجلد)، چاپ تونجی (در ۳ مجلد). چاپ تونجی، چاپی انتقادی است که براساس یازده نسخه به همراه تعلیقات و فهارس مختلف در سه جلد در
دمشق انجام یافته است. نسخه موجود در برنامه همان نسخه چاپ تونجی است که توسط «دار الجیل»
بیروت در سال ۱۴۱۴ ه ۱۹۹۳ م، در قطع وزیری به چاپ رسیده است.
نرم افزار كتابخانه تراث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
