دره نادره تاریخ عصر نادرشاه (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
این اثر که نثری
مصنوع و متکلفانه دارد، به تاریخ
ایران از آغاز روی کار آمدن
نادر شاه تا کشته شدن او در فتح آباد
قوچان و روی دادهای یک ساله ایران پس از
مرگ وی می‌پردازد. انگیزه اصلی نویسنده را خودنمایی مترسلانه دانسته‌اند، اما به هر روی گزارش‌های تاریخی سودمند و درخوری نیز در نوشته وی می‌توان یافت و کتابش را بر اثر انبوهی و انباشتگی واژگان دیریاب فارسی و تازی و
آیات و
احادیث و امثال و اشعار عربی و برخورداری از صنایع لفظی گوناگون و کرشمه کاری‌های منشیانه، «نادره نادرات» خواند.
گفته‌اند که این کتاب دشوارترین و متکلفانه‌ترین متن به نثر
مصنوع فارسی به شمار می‌رود؛ زیرا نویسنده خود به انگیزه پدید آوردن چنین نثری به نوشتن آن پرداخته و تاریخ نویسی نزد او از اهمیت کم تری برخوردار بوده است. از زمان پیدایی این اثر (کمابیش سه سده)، گاهی ادیبان و فاضلان روزگار بدان روی آورده و گاهی از آن دوری کرده‌اند. روزگاری این کتاب قبله نامه نویسان بوده است و روزی آماج طنز و ریشخند متعلمان. اگرچه زمانی واژگان دره نادره را برای چیره دست شدن در املا از بر می‌کردند و بخش‌هایی را از آن در نامه‌ها می‌گنجاندند، دیری نگذشت که همان جملات را «ترهات» یا «تطویل بلاطائل» خواندند و نویسنده آنها را سفیهی خودخواه و دیوانه‌ای یاوه سرا برشمردند. باری، هر
ادیب و مترسلی خود را از ورق زدن این کتاب و خواندن آن بی نیاز نمی‌داند و اثر خامه میرزا مهدی خان را همچون دیگر متن‌های
مصنوع مانند مرزبان نامه، سندبادنامه، نفثة المصدور و تاریخ وصاف می‌خواند.
نثر کتاب یک نواخت نیست و به گفته مصحح دانش مند کتاب، آن را در
فصاحت همچون متون ادبی سده ششم نمی‌توان دانست و حتی نفثة المصدور در جاهایی بر آن می‌چربد. دیدگاه یا داوری نویسنده را درباره کسانی که شرح حالشان را می‌نویسد یا دیدگاهش را درباره روی دادهایی که پیش می‌آید، از شعرهای عربی یا آیات و روایتی که در متن کتابش می‌گنجاند، به نیکی می‌توان فهمید؛ چنان که در «بیان تسخیر قندهار» و راندن
افغانان از آن جا، سخنش را چنین آغاز می‌کند: «فانظر کیف کان عاقبة المفسدین». البته گفتارهای صریح او نیز درباره
دشمنان نادر شاه یا توصیف شاهان افشاری به ویژه نادر کم نیست.
به گفته برخی از تاریخ پژوهان، نیمی از صفحات این کتاب حاشیه و
تفسیر کلمات متن به شمار می‌رود و نویسنده بیست برابر بیش تر از آنچه در خور گفتن بوده، لفظ و کلام به جای تاریخ به خورد خواننده داده و بیش از اینکه نشان دهنده چهره تاریخی نادر شاه و بازگو کننده کشاکش‌های نظامی و سیاسی او باشد، زمینه‌ای برای خودنمایی‌ها و تردستی‌های ادبی خود فراهم آورده است. از این رو، درون مایه گزارش‌های تاریخی دره، اندک می‌نماید. نخستین عنوان کتاب پس از دیباچه بلند و دشوار آن، به «اختلال ممالک ایران» اشاره می‌کند و از چگونگی چیرگی افغانان بر
اصفهان گزارش می‌دهد.
جلوس طهماسب شاه و پایان یافتن دوران پادشاهی محمود افغان و نشستن اشرف افغان در جای او و کشته شدن خاقان، درون مایه گزارش‌های بعدی کتاب است. نویسنده هم چنین به دگرگونی احوال نادرشاه و تصرف
مشهد مقدس و بر پایی نهضت «رایات همایون» به سوی هرات اشاره می‌کند و با توصیف چگونگی تسخیر اصفهان و فتح
ارومیه و
تبریز و پس از آن جنگ ابراهیم خان با افغانان و شکست خوردنش، از بازگشت سپاه نادر به
خراسان خبر می‌دهد.
گزارش درباره ازدواج کسانی مانند رضاقلی میرزا، جنگ و صلح شاهان افشاری با دشمنانشان، رسیدن افراد به پادشاهی یا عزل و کشته شدن آنان، لشکرکشی‌های نادر به
هند و
بخارا و خوارزم و دیگر فتوحات و تصرف‌هایی که در دوران افشاریان رخ داد، شرح حال جانشینان وی و ویژگی و شمار فرزندان و بازماندگان آنان، کشته شدن نادر و سرانجام پادشاهی علی شاه و جلوس شاهرخ میرزا در خراسان و ابراهیم خان در تبریز، مهم‌ترین بخش‌های کتاب به شمار می‌روند. برخی از روی دادها مانند «تذهیب قبه نجف» یا توصیف مکان‌هایی مانند قلعه کلات، در پی این مباحث اصلی آورده شده‌اند.
گزارش‌های نویسنده درباره جنگ‌هایی که در آن دوران روی داده است، کمابیش تصویری نمایان و نیکو از چگونگی مراودات سیاسی و برنامه‌های درازمدت شاهان افشار به ویژه نادر، پیش روی خواننده می‌نهد و او را از حوادث خرد و گفت وگوها و کارهای تاثیرگذار در این روی دادها آگاه می‌کند.
مصحح محترم، ۵۵۲
حدیث و
آیه این اثر را از کتاب‌های کهن عربی و فارسی بیرون آورده و سرایندگان ۴۵۰ شعر عربی و ۱۲۰ شعر فارسی آن را شناسانده و معنای آنها را نوشته و افزون بر اینها، درباره روستاها و جاهای گم نام و لغات دشوارش توضیح داده و از این رو، نسخه تصحیح شده این اثر خود به فرهنگی کوچک درباره واژگان سخت و شگفت بدل شده است.
دره نادره مانند کتاب‌های هم سان آن، اثری نوآورانه نیست و نویسنده در تحریر این کتاب از آثار دارای نثر فنی و
مصنوع پیش از خود تاثیر پذیرفته است. نویسندگان سده‌های ششم با توانایی و چیره دستی کامل بر ادب پارسی و عربی، می‌کوشیدند که اقتباس و تقلیدشان به آسانی فهمیده نشود، اما
تقلید و تاثر در عبارت‌های دره آشکار است و خواننده به نیکی آن را در می‌یابد. نویسنده بیش تر از تجزیه الامصار و تزجیه الاعصار معروف به تاریخ وصاف نوشته عبدالله بن فضل الله (وصاف الحضره) تاثیر پذیرفته است. به گفته مصحح کتاب، هیچ یک از فاضلان و ادیبان سده معاصر دره را به شیوایی عبارت یا استواری جملات و بلاغت آن نستوده، بلکه نویسنده اش را نکوهیده‌اند؛ چنان که تدریس و مطالعه آن با شوق و رغبت همراه نبوده است.
مصحح محترم اطلاعات نسخه شناختی کتاب را در مقدمه سودمند و درازدامنش بر آن عرضه می‌کند. معنای واژگان دشوار و دیریاب و شماری از نسخه بدل‌های اثر، در پانوشت‌ها آمده و فهرستی بلند از درون مایه کتاب، امثال و احادیث،
شعرهای عربی و فارسی و نمایه نام‌های کسان و جای‌ها و قبیله‌ها و کتاب‌ها و فرهنگ لغات آن در پایان عرضه شده است. استدراک وی درباره منابع برخی از احادیث کتاب نیز زمینه را برای پژوهندگان فراهم تر می‌سازد.
ویژگی‌های نثر کتاب و پاره‌ای از مشخصات دستوری و چگونگی تصحیحش در مقدمه مصحح گنجانده شده و در پایان شرح حال مؤلف همراه با تصویری منسوب به وی و فهرستی از آثار او و منابع تصحیح این اثر آمده است.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
