دراسات فنیة فی القرآن الکریم (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«دراسات فنیة فی
القرآن الکریم» تالیف دکتر احمد یاسوف به زبان عربی که در شناخت زیبائیهای فنی
قرآن به رشته تحریر در آمده است.
کتاب در چهار فصل تدوین شده که تفصیل آن در فهرست محتویات آمده است، شامل
مباحث ادبی نوینی است که در آن سعی در بیان
مباحث جدید و جمع بین روشهای بلاغی قدیمی و روشهای ادبی معاصر شده و
مباحث موضوعی توصیفی جهت تحلیل نصوص ادبی با تکیه بر ارتکازات دینی و مؤلفه‌های زیبا شناختی می‌باشد. از امتیازات
بحث جمع بین ثنائیات متعدد در
بحوث ادبی، معارف بلاغتی قدیمی و معاصر است. در خلال به نظریات اندیشمندان و نقاد
عرب و غیر عرب در دستیابی به بهترین راه خدمت به نصوص
قرآنی اشاره و در صدد اثبات شمول کلمات
قرآنی بر عقل و عاطفه، شکل و مضمون زیبا هستند.
فصل اول، در تبیین مؤلفه‌های زیبا شناختی، در دلالت مفردات
قرآنی دارد. غرض الحاق کلمات
قرآن به قوانین علمی و ادبی بشر نمی‌باشد. در بیان فرق نوشتاری علمی و ادبی، نوشتار ادبی را یک بنای لغوی زیبا دانسته که زاییده ارتباط مفردات است.
نگارنده بر این باور است که مقصود
قرآن ارائه فنون ادبی نیست بلکه این فنون ادبی به خاطر اعجاز و تکامل تفکر دینی
قرآن و تبدیل آن به صورتی زیبا می‌باشد به علاوه مفردات
قرآن مضاف بر توضیح احکام فقهی، مطابق بر موسیقی، سازگار با سیاق ترکیبهای آیات
قرآنی بوده و از آنجا که جمالیات مفردات
قرآن از مصدر الهی است، در بین نصوص الهی به جستجوی آنها پرداخته و قبل از ارائه کلام در ارتباط بین مفردات و نظم
قرآن، مروری گذرا بر روشهای بررسی قدما در مفردات
قرآنی دارند و پس از تبیین نظریه
بناء و وحدت کلمات قرآنی در کلام علمای معاصر و پیشین، وارد
بحث توازی و
تباین می‌شوند. «توازی» همان
ترادف است که مؤلف وجود آن در
قرآن را امری بعید و اقرار به ترادف در
قرآن را امکان تداخل بشری در تبدیل کلمات نصوص مقدس و منافی با مساله
اعجاز قرآن می‌داند و بر این باورند هر لفظی از الفاظ
قرآن رساننده معنای خاص و جدیدی است.
اکثر معاصرین بجز
صبحی صالح ترادف در آیات را منتفی دانسته‌اند. بعضی
مباحث قدما که پیرامون
بحثهای قرآنی و اسلوب بیانی هستند مطرح می شوند و بازگشت
بحث به تفاسیر بیانی، که در آن
بحثهایی از جمالیات
قرآن آورده شده می باشد مانند
تفسیر کشاف ،
اسرار البلاغه ،
دلائل الاعجاز ،
المثل السائر . در روش این تفاسیر، سه مطلب به چشم می‌خورد؛
بحث از اسلوب جمالی، استعانت از ادبیات
قرآن و مستند کردن
مباحث. در تجلیات بصری بر این باورند که خداوند برای فهم بسیاری از معانی دینی، آنها را برای ما مجسم کرده و بواسطه
استعاره از محدوده مجردات ذهنی به محسوسات مادی منتقل کرده است، بدین جهت که نفس از طریق حواس، مخصوصا حواس بینایی، شناخت بهتری از گستره موجودات و مفاهیم پیدا می‌کند. اسلوب حسی به جهت ارتباطی که با حواس، طبع و حیثیات بشری دارد از عوامل استمرار تاثیر صورتهای
قرآنی در نفوس است. تجسیم روشی تخصصی در گسترش صفات آدمی بر مجردات در جائیکه عبارات توانایی رساندن حقیقت مطلب را ندارند بوده و اگر چه اصطلاحی جدید است ولی در افکار بلاغی قدیمی هم به آن اشاراتی شده است.
اسناد حقیقی بسیاری از ظرائف بشری به جامدات است. توجه به حرکت در تصاویر
قرآنی و ایجاد حالاتی فوق محرکات انفعالی و نفسی یا کند کردن آنها از خصوصیات دیگر الفاظ
قرآن می‌باشد.
اولین چیزی که در برخورد آیات
قرآنی به چشم می‌خورد حضور طبیعت و انسجام آن با انسان است. طبیعت مظهر
قدرت الهی و رسوخ دادن معانی توحیدی و کمال در نفس می‌باشد که در
قرآن جهت یادآوری جهات اخلاقی و ترغیب به سوی آنها مورد توجه قرار گرفته است. مثلا متصف کردن مشرکین به جماد یا حیوانیت که درجات دوم و سوم مخلوقاتند از وجود نوعی حرکت ناپسند و تسلط غرایز بر مشرکین خبر می‌دهد. در ادامه به تبیین آثار آوای
قرآنی می‌پردازد. زیبایی صوتی و نظام ترکیب کلمات
قرآن، اولین چیزی بوده است که گوش اعراب را هنگام
نزول قرآن نوازش می‌داده است، آوایی که در هیچ یک از کلام هایشان نظیرش مشاهده نمی‌شد. انسجام صوتی، تعدد مقاطع و فواصل اجمال و تفصیل و... از عوامل مؤثر در آوای
قرآنی است. هر فاصله‌ای در مجموع آیات شکل زیبا و دلنشینی دارد که با حروف خاصی، امکان نغمه‌ای با صدای زیبا را در آیات فراهم می‌آورد. البته اقوال علما در این زمینه مجمل است. طرح این مساله نه تنها درمعاصرین بلکه در قدما هم به چشم می‌خورد، بدین جهت مؤلف سبک محمد المبارک را برگزیده که با توجه سایر علما، کلامش واضح تر است. در فصل بعدی به تجلیات شکل و مضمون آیات می‌پردازد. زیبایی ترکیب داخلی صیغه‌های
قرآن یکی از این موارد است. منظور از صیغه، ورود کلمه بر حالت خاصی از بین صیغی که در تصریف حکم یافت می‌شود است، ایشان به نقل از دکتر
عبدالفتاح می‌نویسد: «گوش
انسان اختیاری در شنیدنی‌ها ندارد، ممکن نیست ما گوش را از شنیدن باز داریم ولی چشم دارای اختیار است و... لذا در آیات
قرآن می‌بینیم ابصار جمع آمده ولی سمع مفرد ذکر شده است. این یکی از زیبائیهای مفرد و جمع آمدن الفاظ
قرآن است» صیغه‌های افعال، مشتقات، مصادر و... نیز دارای این خصوصیات هستند.
مؤلف بر این باور است که در
قرآن از الفاظ و تعابیر مبتذل استفاده نشده است. زیرا نفس با لفظ مبتذل منفعل نمی‌شود زیرا ابتذال از اهمیت آن می‌کاهد، برای تبیین این مطلب به شواهدی از
قرآن در
مباحث مربوط به زنان، ارتباط بین
زن و
مرد و... اشاره می‌کند. فواصل
قرآنی علاوه بر بهره‌ای از زیبائیهای آوایی درصدد تحکیم معتقدات هستند و مرتبط با معنای کلی آیات و مناسب با آیات قبلی هستند. هر کس
قرآن را مطالعه کند پی میبرد که ایجاز روش سوره‌های
مکی ، و
اطناب ، دقت و تفصیل مناط سوره‌های
مدنی است و علت این امر این است که سوره‌های مدنی در مرحله تشریع نازل شده و بسط امور فقهی و تشریعی را می‌طلبد. موضوعات
قرآنی حجم مستقل خاصی دارند نه زیادتی در آنهاست و نه کاستی، نه ایجاز جای اطناب می‌تواند بگیرد و نه بالعکس. در خاتمه ایشان پس از تعریف «اونوماتوبیا» و سابقه آن بین قدما و معاصرین می‌گویدما این
بحث را بدون مناقشه قبول یا رد نمی‌کنیم ولی اینکه تکرار حروف منجر به تکرار حرکات می‌شود، همانطور که زیادت مبنایی منجر به زیادت در معنا می‌شود مساله‌ای اتفاقی است.
فهرست آیات، احادیث نبوی، اعلام، مصادر و مراجع و محتویات در پایان کتاب آمده و در پاورقی آدرس منابع اشاره شده است.
نرم افزار مشکاة الانوار، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
