دایرﺓالمعارف
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
دایرﺓ
المعارف یا دانش‌نامه معادل انسیکلوپدیا (Encyclopaedia)؛ خلاصه‌ی مستند و قابل فهمی از مجموع اطلاعات بشری - در همه‌ی رشته‌ها یا در رشته‌ای معین- که به ترتیب الفبایی تنظیم شده باشد.
دایرﺓ
المعارف را حاوی العلوم، فرهنگ علوم و فنون نیز نامیده‌اند.
دایرﺓ
المعارف بر دو نوع است:
دایرﺓ
المعارف‌های اختصاصی (مقالات مربوط به موضوعی خاص در آن نوشته می‌شود)، و
دایرﺓ
المعارف‌های عمومی (شامل مطالبی کلی در حوزه‌ی تمام
معارف بشری است).
وجه اشتراک
دایرﺓ
المعارف‌ها، لغت‌نامه‌ها، اطلس‌ها، و اصولا مجموعه‌های چند دانشی در این است که همگی به عنوان کتاب‌های مرجع شناخته شده‌اند. کتاب‌هایی که افراد برای اطلاعات اجمالی به آنها مراجعه می‌کنند.
۱)
دایرﺓ
المعارف ناظر به اطلاعاتی در باب موضوع‌های مختلف و کمابیش مختصر از آنها است.
دایرﺓ
المعارف‌ها نوعا جزو کتاب‌هایی نیستند که کسی به قصد فراگرفتن دانشی خاص آنها را از آغاز تا پایان بخواند، زیرا با خواندن یک
دایرة
المعارف، هر قدر هم که مفصل باشد، کسی پزشک، ریاضی‌دان و یا مورخ نمی‌شود. بلکه هدف هر
دایرﺓ
المعارف‌نویسی این است که اطلاعات اجمالی درباره‌ی یک موضوع خاص را به خواننده عرضه کند.
۲) دانشمندان با درج نام خود در پایان مقالاتی که در
دایرﺓ
المعارف‌ها می‌نویسند، مسئولیت صحت مطالب عرضه شده را بر عهده می‌گیرند و تمام مآخذ و منابع مربوط به موضوع را
معرفی می‌کنند. به همین جهت اطلاعاتی که در دانش‌نامه‌ها عرضه می‌شود باید دقیق، منقح، قابل اعتماد، منحصر به واقعیات و خالی از عبارت‌پردازی و لقب‌سازی باشد.
گویا چینی‌ها نخستین ملتی بودند که به فکر تالیف دانش‌نامه افتاده‌اند و مجموعه‌ای پرحجم و بزرگی در ۱۵ قرن پیش از میلاد نوشته‌اند. پس از چینی‌ها یونانیان دومین ملتی هستند که آثاری
دایرﺓ
المعارف‌گونه پدید آورده‌اند گویا اولین نفری که در تاریخ تمدن یونان، نخستین
دایرﺓ
المعارف را پدید آورد «اسپوسیپوس» speusippus، شاگرد
افلاطون بوده و برخی دیگر در این مورد
ارسطو را مطرح می‌کنند.
مسلمانان تالیف و تدوین دانش‌نامه یا
دایرﺓ
المعارف را قرن‌ها پیش از آن‌که غربیان
دایرﺓ
المعارف‌های الفبایی را به وجود آوردند، همت گماشته‌اند و به صورت‌های مختلف، علوم زمان خود را به صورت فشرده و مختصر در دسترس جویندگان علم قرار داده‌اند.
در سده‌های نخستین اسلامی، بلافاصله پس از اولین ترجمه‌های متون خارجی به
عربی در
بغداد، ضرورت طبقه‌بندی و تنظیم
معارف جدید احساس شد. دانش اقوام مغلوب بایستی با علوم اسلامی که از بدو
اسلام شکل گرفته بود، هماهنگ شود. همین ضرورت باعث به وجود آمدن انواع مختلف تالیفات
دایرﺓ
المعارف‌گونه شد. بنابراین در اسلام، فکر تدوین مجموعه‌های چند دانشی و کتاب‌هایی که حاوی اطلاعات روز باشد، از اواسط قرن سوم هجری پدید آمد.
از نخستین مجموعه‌های
دایرﺓالمعارفی این دوره کتاب «
الحیوان» از
جاحظ (متوفی ۲۵۵ ه. ق) است. شماری از
دایرﺓ
المعارف‌های اسلام به زبان عربی عبارتند از:
اقسام‌العلوم از
ابوزید احمد بن سهل بلخی، (متوفی ۳۲۲ ه. ق)؛
ماللهند،
ابوریحان بیرونی (متوفی۴۴۰ه. ق)؛
احیاءالعلوم از امام
محمد غزالی (متوفی ۵۰۵ ه. ق)؛
اقسام‌الحکمه،
خواجه نصیرالدین طوسی (متوفی ۶۷۲ ه. ق) و... که همگی ایرانی بودند.
ظهور
دایرﺓ
المعارف‌نویسی در
ایران به
زبان فارسی به اوایل سده‌ی پنجم هجری باز می‌گردد. میان این آثار و مشابه آن در زبان عربی چند اختلاف دیده می‌شود.
ارزش
دایرﺓ
المعارف عربی بیشتر در
شیوه و سبک جمع‌آوری مطالب است؛ ضمن این‌که در این
دایرﺓ
المعارف‌ها کوشش شده است مدل‌هایی جامع و یا بطور اعم، چارچوبی برای ایجاد نوعی آگاهی ساخته شود. درحالی که در
دایرﺓ
المعارف‌های
فارسی که از تازگی ویژه‌ای برخوردار نیستند، هدف اصلی، خلاصه‌ی متون عربی و تبدیل آن به آثار عامه فهم یا کتاب‌هایی سرگرم‌کننده برای مردمی است که عربی نمی‌دانند.
برخی از
دایرﺓ
المعارف‌های
فارسی: "
دانش‌نامه‌ی علایی"، تالیف
ابن‌سینا (نخستین
دایرة
المعارف فلسفی)؛ "
کیمیای سعادت" از امام‌محمد غزالی؛ "
جامع‌العلوم" از
فخرالدین رازی (متوفی ۶۰۶ ه. ق)؛ "
نزهة‌القلوب" از
حمدالله مستوفی (تالیف ۷۴۰ ه. ق)؛ "
دانش‌نامه‌ی شاهی" از
محمدامین استرآبادی (متوفی ۱۰۳۶ ه. ق)؛ "
دایرﺓالمعارف فارسی" زیر نظر
غلامحسین مصاحب (تالیف ۱۳۴۵)؛ "
دایرﺓالمعارف نو" از
عبدالحسین سعیدیان؛ "
دانش‌نامه‌ی مصور" ترجمه‌ی
محمدرضا باطنی و...
از
دایرﺓ
المعارف‌های
فارسی که در خارج از ایران انتشار یافته است، "
دایرﺓ
المعارف آریانا" در
افغانستان؛ "
دایرﺓ
المعارف شوروی تاجیک" در
تاجیکستان را می‌توان ذکر کرد.
سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «دایرﺓ المعارف (دانش نامه)»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۰۸/۰۹.
