خلاصة التواریخ (بهنداری)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خلاصة التواریخ، کتابی به
فارسی ، درباره تاریخ سلسله های مسلمان
هند ، تألیف
سوجان رای بَهنداری در قرن دوازدهم می‌باشد. این کتاب مشهورترین تألیف مورخان
هندو در دوره
بابریان هند است.
سوجان رای در شهر
بتاله در بخش
گورداسپور در
پنجاب به دنیا آمد.
اجداد او دبیر بودند و عمویش، میرآنند، که استاد او نیز محسوب می‌شد، از منشیان دستگاه
راجا بهاری مل (صاحب دیوان شاهزاده
داراشکوه ) بود
.
احتمالا سوجان در دربار داراشکوه دبیری و منشیگری را آغاز کرد
او متبحر در
فارسی ،
عربی ،
هندی و
سنسکریت ، خوشنویسی ممتاز، دبیری توانا و لایق و مردی دانشمند بود
.
سوجان بعد از قتل
داراشکوه در ۱۰۶۹، به مدت ۲۲ سال ملازم نواب ا
میرخان عالمگیری شد و پس از رفتن نواب به
کابل ، سوجان از خدمات دیوانی دست شست و عزلت اختیار کرد.
او جز خلاصة التواریخ،
خلاصة الانشاء یا
خلاصة المکاتیب را در ۱۱۰۵ تألیف کرد که در فن
تَرَسّل است.
انصاری خلاصة السیاق را نیز به او منسوب کرده است.
تألیف خلاصة التواریخ دو سال طول کشید و سوجان در چهلمین سال سلطنت
اورنگ زیب (حکومت ۱۱۰۷)، آن را به پایان رساند
اما در سال های بعد نیز مطالبی بدان افزود، از جمله مطالبی درباره وفات اورنگ زیب در ۲۸
ذیقعده ۱۱۱۸.
خلاصة التواریخ به سه بخش اصلی تقسیم می‌شود:
بخش اول با ارزش ترین قسمت کتاب است. نویسنده در این قسمت به ۲۷ کتاب به عنوان منابع و مآخذ کار خود اشاره کرده و سپس به تحلیل و بررسی هر کدام از آن‌ها پرداخته است.
در این بخش همچنین، آداب و رسوم هندوان و فرهنگ و علوم و باورها و
مذهب آن ها، جغرافیای
هند و صوبه ها، محلات، شهرهای مهم، ساختمان ها و معادن و شخصیته ای مهم
هندو ، محصولات و درآمد و مالیات هر
صوبه ذکر شده است.
بخش دوم کتاب به تاریخ
راجاهای هندو از روزگاران قدیم تا زمان تسلط
مسلمانان اختصاص دارد. این بخش با راجا
جدهشتر شروع و به
پتهو رای (یا
پرتیهوی راج ، متوفی ۵۷۲) ختم می‌شود.
بخش سوم، به تاریخ
هند اسلامی اختصاص دارد و از روزگار
سبکتگین غزنوی (حکومت: ۳۶۶ـ۳۸۷) تا زمان جلوس
اورنگ زیب (۱۰۶۸) را دربرمی گیرد.
سوجان، برخلاف شیوه مؤلفان مسلمان، کتاب را بدون حمد و نعت آغاز کرده است. او بخش بزرگی از کتاب را به تاریخ مشروح و مبسوط سلاطین هندویِ پیش از
اسلام اختصاص داده و پس از آن، تاریخ سلسله های مسلمان پیش از مغولان هند را به اختصار آورده است. وی تاریخ امپراتوران
مغول به جز
شاه جهان را، مفصّل و مشروح ذکر کرده است.
سوجان جنگ ها و منازعات بین اورنگ زیب و برادرانش بر سر جانشینی شاه جهان را به تفصیل شرح داده است.
با وجود آن‌که کتاب در سال چهلم سلطنت اورنگ زیب به پایان رسیده،
ولی از وقایع آن دوره حرفی در میان نیست که از ارزش تاریخی اثر کاسته است.
منبع او برای ذکر میزان درآمد و مالیات صوبه ها، کتاب
آئین اکبری اثر
ابوالفضل علّامی بوده و در مواردی اطلاعات دوره خودش را نیز آورده است.
خلاصة التواریخ بسیار مورد توجه مورخان هندی و غربی قرار گرفته است و افراد مختلف ضمیمه های بسیاری به نسخه های آن افزوده اند.
میرشیرعلی متخلص به افسوس، شاعر اردو زبان، بیش از همه باعث شهرت خلاصة التواریخ شد. او بخش اول خلاصة التواریخ را به
اردو ترجمه کرد. این ترجمه آزاد که
آرایش محفل نام دارد، نخستین بار در ۱۲۲۳/ ۱۸۰۸ در
کلکته چاپ شد و به عنوان نمونه ای عالی از
نثر اردو مقبولیت بسیار یافت و بارها تجدید چاپ شد.
خلاصة التواریخ را خان بهادر
ظفرحسن خان در ۱۳۳۶/ ۱۹۱۸، در
دهلی تصحیح و چاپ کرد. نسخه خطی این اثر در
کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است.
گفتنی است که از کتاب دیگری با همین نام، تألیف
کلیان سینگ در قرن سیزدهم، نیز یاد شده است.
(۱) آفتاب اصغر، تاریخ نویسی
فارسی در هند و پاکستان، لاهور ۱۳۶۴ش.
(۲) نورالحسن
انصاری،
فارسی ادب، بعهد اورنگزیب، دهلی ۱۹۶۹.
(۳) سوجان رای بَهنداری، خلاصة التواریخ، چاپ خان بهادر ظفرحسن خان، دهلی ۱۹۱۸.
(۴) محمدتقی دانش پژوه، فهرست نسخه های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج ۱۵، تهران ۱۳۴۵ش.
(۵) ظهورالدین احمد، پاکستان مین
فارسی ادب، ج ۲، لاهور ۱۹۷۴.
(۶) سیدمحمدعبداللّه، ادبیات
فارسی مین هندوؤن کاحصّه، لاهور ۱۹۶۷.
(۷) احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی
فارسی پاکستان، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ش.
(۸) جان داوسون، بررسی خلاصة التواریخ از سوجان رای، در تاریخ هند گفتارهای مورخان درباره دوره محمدی، لاهور، خدمات کتاب اسلامی، ۱۹۷۶.
(۹) نبی هادی، دیکشنری ادبیات هندو-
فارسی، دهلی نو، ۱۹۹۵.
(۱۰) چارلز ریو، فهرست نسخه های خطی
فارسی در موزه بریتانیا، لندن ۱۹۶۶.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خلاصة التواریخ»، شماره۷۱۶۶.
