خفر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خَفْر، بخشی در شمال شهرستان
جهرم در استان
فارس به مرکزیت شهر بابْاَنار است.
بخش خفر مشتمل است بر پنج دهستان به نام‌های خفر (به مرکزیت بابْاَنار)، راهْگان (به مرکزیت تادَوان/مادوان)، سِفیدار (به مرکزیت اسماعیل آباد)،
علی آباد (به مرکزیت
علی آباد) و گلْ برنجی (به مرکزیت گل برنجی) و دو
شهر خاوران و بابانار (مرکز بخش). شهر خفر که در حدود دو کیلومتری شمال غربی بابانار واقع شده از قدیم‌ترین آبادیهای آن است.
بیشتر آبادیهای بخش در
دشت قرار دارند.
در بخش خفر رشته کوه‌های کوچکی که جزو رشته
کوه زاگرس جنوبی‌اند، عمدتآ در جهت شمال غربی ـ جنوب شرقی امتداد دارند.
غار تادوان واقع در ۱۲۰ کیلومتری جنوب شرقی
شیراز و حدود سه کیلومتری شمال غربی آبادی تادوان و غار راه راستی واقع در حدود ۲۱ کیلومتری جنوب غربی شهر بابانار از مهمترین غارها در این بخش و دشت ستولون (در حدود سه کیلومتری جنوب غربی آبادی تادوان) از دشت‌های مهم میان کوهی در بخش خفرند.
همچنین گردنه های کشگر، ترک سلویه و افرا و تنگ گردوئی و تنگی نزدیک تادوان در این بخش قرار دارند.
معدن گچ در حدود ۲۸ کیلومتری جنوب شرقی شهر بابانار از معادن بخش است.
رود دائمی قَرِهآغاج (از سرشاخه های اصلی رود مند/ موند) اراضی بخش را آبیاری می‌کند و موجب سرسبزی و آبادانی آن می‌شود، به گونه‌ای که اهالی به این بخش «
بهشت جهرم» می‌گویند.
محصولات مهم بخش،
گندم ،
جو و
برنج است و از فراورده‌های باغی بادام،
انار،
گردو، توت،
سیب، زردآلو، مرکّبات و
خرما دارد. در بعضی آبادیهای بخش، پرورش
زنبور عسل رونق دارد. از صنایع دستی، فرشبافی در آن رایج است.
از لحاظ تقسیمات کشوری، در ۱۳۲۳ش، خفر دهستانی (به مرکزیت آبادی خفر) در شهرستان شیراز از استان هفتم بود.
با جدا شدن بخش
جهرم از
فسا در ۱۳۲۳ش، بخش خفر در شهرستان جهرم تشکیل شد.
در ۱۳۶۱ش، خاوران شهر شد و در ۱۳۶۶ ش پنج دهستان کنونی در ترکیب بخش قرار گرفتند.
طبق سرشماری ۱۳۸۵ش، جمعیت بخش خفر ۱۹۹، ۴۲ تن است.
خاوران بزرگترین شهر این بخش به شمار می‌رود و در سرشماری همین سال بالغ بر پنج هزار تن جمعیت داشته است.
اهالی بخش به
فارسی (با لهجه محلی) و
ترکی سخن می‌گویند.
مُخَک و تادوان از آبادیهای قدیم آن به شمار می‌روند.
مهمترین آثار تاریخی بخش اینهاست:
قبر جاماسب نزدیک آبادی کِرادِه (در حدود نه کیلومتری جنوب غربی شهر بابانار)؛ بنای بقعه شیخ زخلیفه (با سه سنگ قبر) نزدیک آبادی جِزِه/ گِزِه (در حدود دو کیلومتری جنوب شهر بابانار) که در این
بقعه زینذالدین
علی خلیفه (متوفی ۷۹۰)،
حاجی خلیفه (متوفی ۸۰۷) و
علی خلیفه (متوفی ۸۵۴) مدفون‌اند؛ زیارتگاهی به نام پیربانو در آبادی کَتِه (در حدود پانزده کیلومتری جنوب شرقی بابانار)؛ زیارتگاه سید نورمحمد در آبادی کراده؛ زیارتگاه شاهزاده محمد در آبادی برایجان؛ امامزاده شاه غیب در آبادی آبسرد (در حدود چهل کیلومتری جنوب غربی شهر بابانار)؛ و امامزادهای در آبادی تادَوان.
شهر بابانار، مرکز بخش، تقریبآ در شمال قسمت میانی بخش، در فاصله حدود ۸۳ کیلومتری شمال غربی شهر جهرم (مرکز شهرستان)، در دامنه جنوبی
کوه گرو و در ارتفاع ۱۳۳۰ متری واقع است. رود قرهآغاج از حدود دو کیلومتری جنوب آن می‌گذرد. میانگین بیشترین دمای شهر در
تابستان‌ها به ْ۲۹ و میانگین کمترینِ آن در
زمستان‌ها به ْ۱۲ می‌رسد. متوسط بارش سالانه آنجا حدود دویست میلیمتر است.
بابانار در مسیر راه اصلی جهرم ـ
شیراز قرار گرفته و با شهر شیراز (در شمال غربی) حدود ۱۰۷ کیلومتر فاصله دارد. همچنین این شهر به شهرهای خاوران، قطب آباد و کَوار مرتبط است. این آبادی در ۱۳۷۵ش شهر شد.
جمعیت آن طبق سرشماری ۱۳۸۵ش، ۱۷۰۲تن است.
وجه تسمیه آن ظاهرآ فراوانی باغ‌های انار است.
در دوره
ناصرالدین شاه قاجار (حک: ۱۲۶۴ـ۱۳۱۳) با ضبط باب نار و در مشرق آبادیِ شهر خفر ذکر شده است.
در ۱۳۰۸ با ضبط بابالنار در دامنه کوه، محلی بسیار با صفا و ملک قوام الملک، از حاکمان
فارس در
دوره قاجار، وصف شده است.
در ۱۳۲۹ش، رزمآرا
بابانار را قصبه‌ای کوچک با هوای گرم، دارای
آب آشامیدنی از چشمه‌های متعدد و محصولاتی مانند غلّات، میوه و مرکّبات دانسته است.
نام خفر به معنای محکم و استوار،
در منابع به صورت‌های خَبْر
و شهر خفر
آمده است. واژه خفر با املای کبرپیش در یکی از لوح‌های گلی
تخت جمشید نیز ذکر شده است.
در دوره
ساسانیان (ح ۲۲۶ـ ح۶۵۲میلادی)، خفر یکی از رستاقهای کوره اردشیر خُرَّه بود.
جغرافی نویسان سده چهارم، خفر را ناحیه و شهری مشروب از رود سَکّان، با
منبر و متفاوت با خفرِ کوره اصطخر دانسته‌اند.
در سده ششم شهر خفر از شهر کوار بزرگتر بود و هوای لطیف، آب گوارا، غلات، میوه‌های سردسیری و گرمسیری و جامع و منبر داشت.
در این سده،
سمعانی آنجا را قریه‌ای از شیراز دانسته و در سده هفتم،
یاقوت حموی آن را شهرکی نزدیک شیراز ذکر کرده است. در سده هشتم
حمداللّه مستوفی خفر را شهری آباد و دارای قلعه مستحکمی به نام تیرخدا (تیرخدای: واقع در کوهی بلند نزدیک خفر) معرفی کرده است. این قلعه در سده هشتم، مدتی در اختیار حکام آل
مظفر بود.
در سده یازدهم، شاردن و تاورنیه در مسیر سفرشان از شیراز به جهرم و
بندرعباس از کاروانسرای خفر یاد کرده‌اند. به نوشته شاردن،
مقابل کاروانسرا، روستای زیبای خفر با چند صد خانه قرار داشته که از دور شبیه به شهر بوده است، همچنین او آنجا را از زیباترین مکان‌های ایالت در گذشته دانسته و به
خرما و میوه‌های مرغوب و آثاری از دوره پیش از
اسلام نزدیک آبادی تادوان اشاره کرده است. تاورنیه
نیز این منطقه را یکی از پر
نعمت‌ترین مناطق
ایران ذکر کرده است. در نیمه دوم سده دوازدهم
علی مردان خان زند (حک: ۱۱۹۶ـ۱۱۹۹) که با احمدخان
ذوالقدر (حاکم جهرم)
منازعه داشت، آسیب‌هایی به بلوک خفر رساند.
در ۱۲۴۷، شیروانی
خفر را در سه منزلی شیراز، بلوکی خوش و ناحیه‌ای دلکش، دارای سی آبادی و مردمی
شیعی مذهب ذکر و از
قبر جاماسب حکیم و علمای آنجا یاد کرده است. در دوره ناصرالدین شاه قاجار،
اعتمادالسلطنه بلوک خفر را مشروب از رود خفر، به طول شانزده و عرض نیم تا ۵ر۱ فرسخ دانسته و از
شکار کبک و دراج در آنجا یاد کرده است.
در همین دوره، فسائی نیز مطالبی از خفر آورده است. او بلوک خفر را به مرکزیت آبادی خفر با حدود صد خانه ذکر کرده و از فراورده‌های سردسیری و گرمسیری آنجا یاد کرده است. علاوه بر اینها، فسایی به علمای خفر، ضابطان آنجا که از
سادات حسینی خفری بودند، ناحیه گوکان در جنوب بلوک با پنج آبادی از جمله قلعه گوکان،
قشلاق طایفه اینانلو و
چادر نشینان ماسلاری در بلوک خفر و شکار پازن و بلدرچین و نیز آبادیهای بلوک اشاره کرده است.
به نوشته محمدحسن میرزا مهندس در ۱۳۰۸، بلوک خفر دارای میوه‌های صادراتی بود و نسبت به بلوکات
فارس از هر حیث برتری داشت؛ نیز به لحاظ فراوانی درختان و کشتزارها، آبادیهای آن به یکدیگر متصل بودند.
در این زمان، خفر متصل به آبادی بابانار و متعلق به عبدالحسینخان میرپنجه/ میرپنج، فرزند والی
کرمان، بود.
در اوایل دوره
پهلوی، سدیدالسلطنه مینابی،
کاروانسرای مخک در پنج فرسخی جهرم را ابتدای خاک بلوک خفر ذکر و از راه سنگریزهای در این منطقه یاد کرده است. در همین زمان‌ها، بلوک خفر جزو بلوکات ولایات خمسه فارس، دارای چهل آبادی و ۰۰۰، ۲۶ سکنه بود.
به نوشته رزمآرا
شهر خفر دهی از دهستان و بخش خفر، دارای غلات و مرکّبات و ویرانه‌های آثار تاریخی در پیرامون آن است.
این آبادی امروزه در دشت و در ارتفاع ۱۳۰۰ متری قرار دارد.
جمعیت آن در سرشماری ۱۳۸۵ش، ۸۳۵۹ تن ضبط شده است.
برخی از علما و بزرگان آنجا عبارت‌اند از: شمس الدین محمد خفری (معروف به
فاضل خفری دانشمند و ریاضیدان سده دهم، عبداللّهِ خَبْری ریاضیدان و
فقیه شافعی سده پنجم، شیخ
ابومحمدحسن خفری و عبدالمطلب خفری (از خوشنویسان سده سیزدهم).
(۱) ابن بلخى؛
(۲) ابن حوقل، صورة الارض؛
(۳) ابنخرداذبه، المسالك والممالك؛
(۴) محمدكريم اشراق، بزرگان جهرم، تهران ۱۳۵۱ش؛
(۵) اصطخرى، المسالك والممالك؛
(۶) اعتمادالسلطنه؛
(۷) ايران. قانون تقسيمات كشورى آبان ۱۳۱۶، قانون تقسيمات كشور و وظايف فرمانداران و بخشداران، مصوب ۱۶ آبان ماه ۱۳۱۶، چاپ دوم، تهران
[۴] ؛
(۸) ايران. قوانين و احكام، مجموعه قوانين سال ۱۳۷۵، تهران: روزنامه رسمى كشور، ۱۳۷۶ش؛
(۹) ايران. وزارت كشور، اداره كل آمار و ثبت احوال، كتاب جغرافيا و اسامى دهات كشور، ج ۲، تهران ۱۳۲۹ش؛
(۱۰) ايران. وزارت كشور. معاونت سياسى. دفتر تقسيمات كشورى، نشريه تاريخ تأسيس عناصر تقسيماتى به همراه شماره مصوبات آن، تهران ۱۳۸۱ش؛
(۱۱) عباس جعفرى، گيتاشناسى ايران، تهران ۱۳۶۸ـ۱۳۷۹ش؛
(۱۲) حمداللّه مستوفى، نزهة القلوب؛
(۱۳) رزمآرا؛
(۱۴) حسينقلى ستوده، تاريخ آلمظفر، تهران ۱۳۴۶ـ۱۳۴۷ش؛
(۱۵) محمدعلى سديدالسلطنه، سفرنامه سديدالسلطنه: التدقيق فى سيرالطريق، چاپ احمد اقتدارى، تهران ۱۳۶۲ش؛
(۱۶) سمعانی؛
(۱۷) زين العابدين بن اسكندر شيروانى، بستان السياحه، يا، سياحتنامه، چاپ سنگى تهران ۱۳۱۵، چاپ افست
[۵] ؛
(۱۸) جلال طوفان، شهرستان جهرم، شيراز ۱۳۸۱ش؛
(۱۹) محمدنصيربن جعفر فرصت شيرازى، آثار عجم، چاپ منصور رستگار فسائى، تهران ۱۳۷۷ش؛
(۲۰) فرهنگ جغرافيائى آباديهاى كشور جمهورى اسلامى ايران، ج :۱۱۲ جهرم، تهران: سازمان جغرافيائى نيروهاى مسلح، ۱۳۶۹ش؛
(۲۱) حسنبن حسن فسائى، فارسنامه ناصرى، چاپ منصور رستگار فسائى، تهران ۱۳۶۷ش؛
(۲۲) ناصر كرمى، جهرم، ج ۱، جهرم ۱۳۸۱ش؛
(۲۳) مسعود كيهان، جغرافياى مفصّل ايران، تهران ۱۳۱۰ـ۱۳۱۱ش؛
(۲۴) محمدحسن ميرزا مهندس،«راپورت مسافرت سال ۱۳۰۸قمرى: از شيراز به فسا و دارابجرد و جهرم و خفر و كوار»، چاپ ايرج افشار، فرهنگ ايران زمين، ج ۲۲ (۱۳۵۶ش)؛
(۲۵) مركز آمار ايران، سرشمارى عمومى نفوس و مسكن :۱۳۷۵ شناسنامه آباديهاى كشور، استان فارس، شهرستان جهرم، تهران ۱۳۷۶ش؛
(۲۶) مركز آمار ايران، سرشمارى عمومى نفوس و مسكن :۱۳۸۵ نتايج تفصيلى كل كشور، ۱۳۸۵ش.
Retrieved Sep. ۱۲, ۲۰۱۰, from http://www.sci.org.ir/ portal/faces/public/census ۸۵/census۸۵.natayej/census۸۵. rawdata;
محمدتقى مصطفوى، اقليم پارس، تهران ۱۳۴۳ش؛
(۲۷) احمد معرفت، كوهها و غارهاى ايران، تهران ۱۳۷۳ش؛
(۲۸) نقشه راهنماى استان فارس، مقياس ۰۰۰، ۰۰۰،۱:۱، تهران: گيتاشناسى، (.بى‌تا)؛
(۲۹) یاقوت حموی؛
(۳۰) Jean Chardin, Voyoges du Chevalier Chardin en Perse et autres lieux de l'Orient, ed. L. Langles, Paris ۱۸۱۱.
(۳۱) Jean-Baptiste Tavernier, Les six voyages de Turquie et de Perse, introduction et notes de Stephane Yerasimos, Paris ۱۹۸۱.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خفر»، شماره۷۱۵۵.
