خطای نامه (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خطای نامه شرح مشاهدات سید علی اکبر خطائی درباره
چین در اوایل
قرن ۱۶ م است.
همزمان با پادشاهی
شاه اسماعیل صفوی که نخستین مآخذ مستند، مستقل و مفصل در مورد چین به نام خطای نامه توسط سید علی اکبر خطائی بازرگان و به قولی «ایلچی ایرانی» که به چین
سفر کرده بود، به
فارسی نگاشته شد و به
سلطان سلیم عثمانی تقدیم گردید. (۹۲۲ ق/ ۱۵۱۶ م)
شامل دو مقدمه بر چاپ اول و دوم و سپس یک خطبه و یک مقدمه از مولف نقل شده است، در ادامه، کتاب به ۲۱ باب تقسیم یافته است. پایان کتاب نیز دارای خاتمه‌ای می‌باشد. همچنین فهرست اعلام و لغات، پیوست‌ها و فهارس در انتهای کتاب قید شده است.
وی در این کتاب نکات خاصی از جامعه چین را مورد مشاهده و بررسی قرار داد و از توجه خاقان چین به
اسلام و
مسلمانان و تقید مردم به
قانون، تعریف و تمجید نمود و از وضعیت راه‌ها، ادیان، شهرها، حصارها و خزینه‌های
شهر، زندان‌ها، اعیاد،
آداب و رسوم، خرابات،
هنر،
نجوم،
کشاورزی،
پول و نگارخانه چینی به تفصیل صحبت کرده و نوشته است: ... قانون نگاه داشتن ایشان به مرتبه‌ای است که اگر
پدر را از
پسر و پسر را از پدر و
مادر سرموئی خلاف قانون ببیند بلا توقف برود و غمز کند و خلعت و بخشش بیابد و به کشتن بدهد و باک ندارد و از خرد و بزرگ چنان مطیع یکدیگرند که یک کار دوبار فرمودن و یک سخن دوبار گفتن نبود. دریغا این در مملکت‌های اسلامی بایستی! اگر دوباره کاری را فرموده شود و یا گفته شود در قانون در خورد گناه او انتقام می‌کنند و رحم نمی‌کنند از ترس فوت قانون».
اگر چه این کتاب از نظر دارا بودن اطلاعات عینی و دست اول از جامعه چین در نوع خود بی نظیر است؛ اما نتوانست در آن موقع تحولی در شناخت و روابط دو کشور به وجود آورد. این نکته که چرا شاهان صفوی علیرغم دیپلماسی فعالی که در رابطه با کشورهای غربی از خود نشان دادند، هرگز در پی برقراری روابط سیاسی با امپراتوری چین بر نیامدند، می‌تواند موضوع مناسبی را برای تحقیق تشکیل دهد.
شاید درگیری‌های مداوم شاهان صفوی در مرزهای غربی و شمال شرقی
ایران مانع از آن شد که این سلسله- با آن که می‌توانست اطلاعات دست اولی از جامعه چین به دست آورد- با این امپراتوری وسیع روابط نزدیکی برقرار نکند.
باید اضافه نمود که در نیمه دوم قرن ۱۷ م محمد زمان قمی نقاش مشهور ایرانی که در
ایتالیا تحصیل نقاشی نموده و در دربار شاه
جهان، پادشاه گورکانی
هند اقامت داشت، کتاب تاریخ چین از رو- آکسو را که در سال ۹۷۰ ق (۱۵۶۲ م) به چین
سفر کرده بود، در ده فصل از لاتین به فارسی ترجمه نمود که ظاهرا در سال ۱۸۷۴ م. در کلکته هند چاپ شده است.
نکاتی که در اشارات تاریخی مولف خطای نامه دیده می‌شود، از چندین نظر قابل تامل است.
۱. بعد از چین خوا که ۱۴۶۵ به سلطنت رسید و ۲۳ سال
حکومت کرد خون چی به سال ۱۴۸۸ به مدت ۱۸ سال خاقانی کرد و در سال ۱۵۰۶ چانگ دو یاجا آ در ۱۵ سالگی بر تخت نشست.
۲. حادثه اسارت چین خوا بدست مغولان و بازگشت او به پکن رسیده، چنانچه اشاره می‌کند، آن پسر
خورشید طلعت
ماه سیما که پدر او وفات کرده و این زمان پادشاه شده و موید تحقیقات کاله می‌باشد که سال ۱۵۰۶ میلادی را سال ورود مولف به خان بالغ می‌داند.
۳.از سوی دیگر مسافر در فصل
بهار در پکن بوده و مراسم نیایش را که در تقویم چینی روز گویو می‌نامند، دیده است. این روز معمولا در اواخر آوریل به تقویم میلادی سازگار می‌شود و خاقان سه روز
روزه می‌گیرد و طی تشریفاتی در
معبد آسمانی برای برکت یا متن و بهبود کشاورزی
دعا می‌کند. خطایی شرح مفصل این مراسم را در ص۴۳ تحت عنوان خاقان چین از سرای هر سال بیرون آمدن، آورده است. و خود نیز در این مراسم حضور داشته که گوید: تعداد چهار هزار مردمان عادی بودند که در غایت بلندی و
شجاعت و پهلوانی، خطاییان آنها بر ما عرصه می‌کردند و مفاخرت می‌نمودند.
۴.خطایی در سال ۱۵۰۶ در بهار به خان بالغ آمده مراسم نیایش خاقان را در معبد آسمانی دیده است.
۵.مولف خطای نامه در باب هشتم درباره زندان‌های خطا شرح مبسوطی آورده و چون مدت‌ها گرفتار بوده، به جزئیات آنها پرداخته است.
در این باب دو بخش
زندان به نام شین بو و کمیو اشاره کرده، می‌نویسد: در خان بالغ دو زندان است، یکی
راشین بو گویند و یکی را کمیو و آن که عقوبت او سخت و بندهای او گران و زنده بر آمدن از آن جا نادرالوقوع است، کمیو گویند. و آن که شین بو گویند: بند و عقوبت او خفیف تر و بیشتر خلق از آن جا به سلامت زنده بر آیند.
۶.با توجه به تحقیقات علمی درباره سازمان‌های اداری و کشوری چین در سلسله یوان و مینگ چنین بر می‌آید که ۶ سازمان عمده امور
کشور را اداره می‌کردند و به قول مولف در بیرون سرای ۶ می‌داند که ضبط ۱۲ قسم ممالک خطای در دست ایشان است.
۷.شین بو بخش اداری ناظر برسیل و آتش سوزی، دزدی و
جنایت،
دادگاه و محاکمات بود.
۸.شن ژن یا چین ژن به
حضرت محمد و گن جین؛ یعنی
دین پاکیزه، به دین
اسلام اطلاق می‌شود.
۹.مردم چین اکنون به
مسلمانان احترام خاص می‌گذارند و آنها را به پاکیزگی می‌ستایند. فروشگاه‌های اسلامی همیشه مورد توجه مردم چین است. در چین بیش از ۲۰ هزار
مسجد و ۱۷ میلیون مسلمان وجود دارد، صد مسجد در چین باستانی و قدیمی همه مشهورترند. در شهر پکن ۵۶ مسجد وجود دارد که چهار مسجد قدیمی‌اند با نیوجه، دون سی، جین شینقا، هوخواشی، مسجد نیوجه از قدیمی‌ترین آنها است و دو خاقان یا فغفور- بغپور- فرزند آسمان، با لباس‌های مبدل بدین مسجد می‌رفته‌اند.
۱۰.نکته‌ای که درباره فعالیت مسلمانان در چنی قابل ذکر است. تاسیس یک امپراتوری مغولی جداگانه در چین همزمان با روی کار آمدن قوبیلای قا آن و ایجاد یک پایتخت جدید در پکن در سال ۱۲۶۳ بوده است.... و این مسلمان شدن خان‌های مغولی در سال ۱۲۹۵ هر چند به امپراتوری جهانی مغول قوبیلای قاآن آخرین فرمانروای ظاهری آن بود خاتمه داد. خان‌های مسلمان از تابعیت جانشین او که بودایی و کافر بود، سرباز زدند.
۱۱.خطایی در بیان تبت و سگان تبت به ذکر افسانه‌ای می‌پردازد.
این بار هم قلندر از شنیده‌ها سخن گفته است، افسانه‌ای که اصل تبتی‌ها را بیان می‌کند، ساخته و پرداخته کسانی است که از دو وصلت تاریخ میان خاقان‌های چین و شاهان توفن ناراضی بودند.
در ابتدای کتاب فهرست مندرجات آن قید شده و در انتهای کتاب فهرست لغات و اصطلاحات و مدنیات، اعلام جغرافیائی و اقوام و ادیان، اعلام تاریخی، اسماء کتب، همچنین شامل هفت پیوست به قرار زیر است:
۱. پیوست قانون نامه چین و خطای یا ترجمه تاریخ نوادر چین ماچین به ترکی.
۲. پیوست سفرنامه چین روزنامچه خواجه غیاث الدین نقاش ایلچی بایسنغر میرزا ۸۲۲- ۸۲۵ هجری.
۳. پیوست غرائب و عجائب خطای نوشته عبدالرزاق سمرقندی مؤلف مطلع سعدین و مجمع بحرین.
۴. پیوست عجائب اللطائف ترجمه ترکی سفرنامه غیاث الدین نقاش.
۵. پیوست سفرهای ایلچیان خطای از روی مطلع سعدین و مجمع بحرین.
۶. پیوست جنگ چینی یا سفینه «پوسی» (سفرنامه خرداد ۱۳۵۹).
۷. پیوست نام شهرهای چین در زبان‌های فارسی و عربی.
همچنین فهرست نام‌های کسان، جغرافیایی و واژه‌ها در انتهای کتاب ذکر شده است.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
