خط بنایی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خط بنّایی، از خطوط
اسلامی ویژه تزیین بنا می باشد و فاقد هرگونه انحنا و حرکت دورانی است.
این خط را که به سبب کاربرد تزیینی آن در معماری بنّایی نامیده اند، به نامهای منحصر، مربع، مستطیلی، متداخل و در
عربی به الکوفی المعماری نیز معروف است و نوع بدون تزیین خط کوفی است.
آن را مَعْقِلی به معنای پناهگاه و
کوه بلند و قلعه نیز نامیده اند
زیرا حروف آن همچون ساکنان قلعه یکدیگر را دربرگرفته‌اند به طوری که دست یافتن به آن‌ها و تفرقه و تغییرشان دشوار است.
برخی نیز آن را مُعَقَّلی گفته‌اند چون نوشتن و خوانش آن به تعقل نیاز دارد
آملی
معقلی را تصحیفی از عملیقی، منسوب به عمالقه، دانسته است. برخی نیز آن را مقدّم بر کوفی و در زمره خطوط پیش از اسلام و اختراع
ادریس پیامبر دانسته اند.
درویش محمد بخاری
آن را با املای معلقی (معقلی ؟ (متفرع از خط عبری دانسته است.
به نوشته فضائلی
پیش از خط کوفی، خط معقلی یا معقلی عبری وجود داشته است. ناجی زینالدین
آن را ضمن دیگر اقلام منسوب به شهرها ذکر کرده است، اما مکینژاد
میان معقلی و کوفی تفاوت قائل شده و معتقد است خط بنّایی ضوابط و فواصل معیّن خط معقلی را ندارد. پژوهشگران دو نمونه از خط کوفی را -که در نگارش قرآنها به کار رفته است ــ معقلی خوانده‌اند که با یکدیگر تفاوت دارند و این حاکی از ابهام در ارائه تعریف روشن از این خط است.
فضائلی
با توجه به این نظرهای متفاوت احتمال داده است خط معقلی دوگونه قدیم و جدید داشته باشد. خط قدیم یا خط زاویه دار، همان خط کوفی قدیم است و خط جدید به خط بنّایی مشهور است که در بناها تا به امروز به کار میرود و از خط کوفی متولد شده است.
خط بنّایی با شیوه های حجاری، گچبری، کاشی کاری و آجرکاری اجرا شده و براساس شواهد، بیشتر در
ایران و آسیای مرکزی کاربرد داشته است
عطارهروی، ص «د»؛
و قدیمترین نمونه های آن عبارت‌اند از: کتیبه مجاور محراب مسجدجامع نائین از سده چهارم که حروف به گچبریهای سه لبی منتهی میشود
و کتیبه مسجد گار
اصفهان از ۵۱۵.
نمونه‌هایی از خط بنّایی سده ششم در
ایوان عباسی آستان قدس رضوی دیده میشود که با کاشی های سفید، سرمهای، آبی، زرد و مشکی اسم جلاله
اللّه و نیز نام پیامبر و امام
علی درج شده است.
کتیبه آجری
ایوان جنوبی
مسجدجامع گناباد
و کتیبه های حرم
شاهچراغ در
شیراز (۶۲۹) و مقبره شاهزاده حسین
قزوین (۶۹۷)، که هر دو با کاشیکاری اجرا شده، نیز از نمونههای این خط در سده هفتم است.
از نمونه های خط بنّایی که نام چهارده معصوم را دربردارد، کتیبه آجری مقبره پیر بکران از سده هشتم است.
از همین سده کتیبه مسجدجامع نطنز و مقبره درب امام در
اصفهان در خور ذکرند.
کتیبه سردر مسجد الغبیگ در سمرقند (۸۲۲)، مدرسه غیاثیه خرگرد خواف (۸۴۵)، مناره مقبره شاه نعمت اللّه ولی در ماهان (۸۴۰) و مقبره شیخ زینالدین در تایباد (۸۹۹) از نمونه های خط بنّایی در سده نهم و دوره تیموری محسوب میشود.
در دوره صفوی همچنان توجه به خط بنّایی در تزیین نمای بناها ادامه یافت که از نمونه های آن کتیبه های از مسجد جامع اصفهان با اشعار فارسی کتیبه کاشی سفید و مشکی بر زمینه آجرکاری مشتمل بر
سوره والعصر در مدرسه نیم آورد و کتیبه کاشی کاری سردر مدرسه چهارباغ در بردارنده
سوره قدر ، هر دو در اصفهان، است. کتیبه کاشیکاری آبی، سفید، زرد و سیاه آب انبار صباغ در کاشان، که از آثار دوره زندیان محسوب میشود
، شاهدی بر کاربرد تزیینی خط بنّایی در بناهای غیردینی است. کتیبه های متعدد از جمله در
مدرسه عالی شهید مطهری (
سپهسالار )
تهران ، حسینیه قوام شیراز و مسجد سیّد در اصفهان از دوره
قاجار و تداول آن در میان کاشی کاران امروزی از تداوم سنّت استفاده از این خط در تزیین بنا خبر میدهد.
در دوران معاصر خط بنّایی زینتبخش نماهای داخلی و بیرونی بناها مانند سردر منازل، نمای دکانها و به ویژه بناهای مذهبی گردیده و با گرایش مجدد ساختمان سازی ایران به نماسازی های آجری دوباره از خط بنّایی استفاده شده است،
مانند نماهایی از حرم حضرت
امام رضا علیه السلام و مصلای
تبریز . علاوه بر آن امروزه این خط روی کاغذ شطرنجی طراحی شده و در هنرهایی مانند ارتباط تصویری و نقاشی مدرن نیز استفاده میشود،
و چون خط بنّایی بدون دور و نقطه است و خطوط آن مستقیم و عمود بر یکدیگرند، با در کنار هم قرار گرفتن آجر یا کاشی قابل اجراست، از اینرو بیشتر کتیبه های بناهای مذهبیبه این خط است.
خط بنّایی به سه شیوه طراحی و نوشته میشود: آسان که حروف و کلمات با فاصله نوشته شده و در فواصل آن، خطوط اضافی و دیگر زائده ها قرار میگیرد؛ متوسط که میان زمینه و خط فاصله های ایجاد نمیشود و اغلب کتیبه ها از این نوع است؛ و مشکل یا متداخل که سواد (سیاهی یا حروف و کلمات) و بیاض (سفیدی یا فضاهای خالی بین حروف و کلمات) آن خوانده می شود و عباراتی معنادار تشکیل میدهند.
بیشتر حروف خط بنایی و
خط محقّق شبیه یکدیگرند.
در طراحی این خط به اولین مربع یا مربع های ابتدای کلمه
رکن آغازین میگویند. بهتر است حتی الامکان استقرار طرح در بناها و کارها به گونهای باشد که خواندن آن از همین رکن شروع شود و به رکن انتهایی، که در مرکز مربع و شکل هندسی قرار دارد، ختم شود. خط بنّایی از نظر پیوند حروف و شیوه تزیین و محل استقرار به چند دسته تقسیم میشود از جمله: دورانی یا چرخشی، مسلسل یا به هم پیوسته، ساده، مشکل، انواع سهرگی تزیینی ساده و نگیندار، متداخل، هندسی، ساقه گنبدی و چلیپا.
خطوط جدولها به موازات خطوط محاطی هر جدول و فاصله خطوط عمودی و افقی با هم مساوی است، ولی در بعضی موارد که خط نوشته های در یکی از اشکال هندسی قرار میگیرد، تقسیم خطوط جدول باید به موازات اضلاع محاطی آن باشد. مثلا در ترنج اگر بخواهیم نوشته های را به شکل خط بنّایی در آوریم خطوط تقسیم باید از هر یک از اضلاع محاطی نسبت به نقطه مرکزی نقش مایه به موازات خط محیطی تبعیت کند. در خط بنّایی
حروف الفبا باید به طریقی کنار هم قرار گیرد که شبه های در خواندن پیش نیاید. حروف نیز به نحوی کنار یکدیگر جاسازی میشود که مربع خالی در فواصل خطوط نباشد.
مربع های جدول از اعداد فرد مانند یک، سه و پنج انتخاب میشود.
حرف «الف» از سه، پنج یا هفت خانه جدول شکل میگیرد و ممکن است افقی یا عمودی و به تنهایی یا متصل
حروف دیگر نوشته شود (رجوع کنید به تصویر همین صفحه، شکل ۱: الف متصل؛ شکل۲: الف مجزا)
حروف «ب»، «ت» و «ن» در اول و وسط کلمه همانند
فارسی دندانه دار است که هر دندانه سه خانه جدول را در برمیگیرد (شکل ۷) و در آخر کلمه مشابه فارسی کشیده و کامل نوشته میشود (شکل ۳). حروف «ج»، «ح» و «خ» به طرق مختلف نسبت به موقعیت خط و تناسبات به دست آمده، نوشته می شدند (شکل ۴).
حروف «د» و «ذ» به صورت مجزا یا متصل در نه خانه جدول که دو خانه در دل آن از طرف چپ خالی (سفید) است نوشته می شود (شکل ۵).
حرف «ر» به دو روش نوشته می شود (شکل ۶).
در نوشتن دندانه های حرفِ «س» از دو خانه جدول استفاده میکنند و در فاصله بین دو دندانه یک خانه خالی است (شکل ۸).
برای ایجاد فضای خالی داخل حروف «ص»، «ض»، «ط» و «ظ» از سه خانه سفید استفاده و دندانه صو ض نیز مطابق شکل ۹ نوشته می شود.
حروف «ع» و «غ»، در اول کلمه در هفت خانه جدول و در وسط کلمه در نُه خانه به طریقی که با خط زیرین به اندازه یک خانه فاصله داشته باشد، نوشته می شود. طراحی حروف ع و غ در آخر کلمه سلیقه های است (شکل ۱۲).
حروف «ف» و «ق» نیز مانند ع و غ نوشته می شود، ولی اگر «ف» را به خط زیرین بچسبانند مانند «ما» میشود، بنابراین باید فاصله «ف» را با حفظ زیرین رعایت کرد (شکل ۱۱).
«ک» و «گ» مانند یکدیگر نوشته می شود (شکلهای ۱۳و ۱۷).
حرف «ل» در اول و وسط کلمه مانند دیگر دندانههای حروف اول و وسط نوشته می شود ولی بهجای سه خانه جدول حتمآ از پنج خانه جدول باید استفاده کرد. «ل» در انتهای کلمه به طور دلخواه، اما خوانا نوشته می شود (شکلهای ۱۸ و ۱۹).
سر حرف «م» نُه خانه از جدول را در برمیگیرد که یک خانه در وسط خالی است (شکلهای ۱۴ و ۱۵).
قسمت بالای «و» نه خانه را در برمیگیرد که خانه وسط آن خالی است. دستک «و» مطابق شکل ۱۰ نوشته م یشود.
حرف «ه» نسبت به وسعت جدول مطابق شکل ۲۱ نوشته می شود.
حرف «ی» در اول و وسط کلمه مانند دندانه نوشته شده و در آخر کلمه شکل خود را دارد (شکل ۱۶ و ۲۰).
نوشتن خط بنّایی را از یک گوشه زمینه باید شروع و به‌طور چرخشی اطراف محیط زمینه را با نوشته پر کرد تا چرخشی یا دایرهوار به نقطه مرکزی زمینه ترسیم رسیده و نوشته کامل شود، در ضمن خانهای در جدول خالی نمانده باشد و اگر یک یا دو خانه خالی باقیماند از یک یا دو نقطه استفاده میکنیم تا ترسیم کامل شود.
و سرانجام، اینکه هنرمند چگونه حروف را جاسازی کند تا هم خانهای در جدولِ محاطیِ کار باقی نماند و هم خطْ زیبا نوشته شود، به ذوق او بستگی دارد.
(۱) شمس الدین محمدبن محمود آملی، نفائس الفنون فی عرایس العیون، ج ۱، چاپ ابوالحسن شعرانی، تهران ۱۳۷۷.
(۲) درویش محمدبن دوستمحمد بخاری، فوائدالخطوط، در رسالاتی در خوشنویسی و هنرهای وابسته، چاپ حمیدرضا قلیچخانی، تهران: روزنه، ۱۳۷۳ش.
(۳) ترجمهای قدیم از قرآن کریم، چاپ ایرج افشار، ضمیمه راهنمای کتاب، سال ۱۲ (۱۳۴۸ش).
(۴)
عباس زمانی، «خط کوفی تزئینی در آثار تاریخی اسلامی»، در خط خوش فارسی (مجموعه مقالات)، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۳ش.
(۵) حسین زمرشیدی، «خطوط بنایی و معقلی در معماری ایران»، رشد آموزش هنر، سال ۱، ش ۱ (پاییز ۱۳۸۱).
(۶) ناجی زین الدین، مصورالخط العربی، بیروت ۱۳۹۴/۱۹۷۴.
(۷) فتح اللّه بن احمد سبزواری، اصول و قواعد خطوط ستّه، در رسالاتی در خوشنویسی و هنرهای وابسته، چاپ حمیدرضا قلیچخانی، تهران: روزنه، ۱۳۷۳ش.
(۸) سلطان علی مشهدی، صراطالسطور، در نجیب مایل هروی، کتاب آرایی در تمدن اسلامی، مشهد ۱۳۷۲ش.
(۹) عبداللّهبن محمود صیرفی، آداب خط.
(۱۰) زهره طباطبایی، «پیوند میان خط معقلی و آثار موندریان»، هنرنامه، ش ۱۶ (پاییز ۱۳۸۱).
(۱۱) فخرالدینبن محمد طریحی، مجمع البحرین، چاپ احمد حسینی، تهران ۱۳۶۲ش.
(۱۲)
عباس عزّاوی، «الخط العربی فی ایران»، سومر، ج ۲۵، ش ۱ و ۲ (۱۹۶۹).
(۱۳) محمدعلی عطار هروی، گنجینه خطوط در افغانستان، دیباچه و شرح حال از مایل هروی، کابل ۱۹۶۷.
(۱۴) فوزی سالم عفیفی، التشکیلات الکوفیة، طنطا، مصر (۱۹۹۰/۱۴۱۱).
(۱۵) حسین عقیلی رستمداری، خط و مرکّب، در نجیب مایل هروی، کتاب آرایی در تمدن اسلامی، مشهد ۱۳۷۲ش. .
(۱۶) حبیب اللّه فضائلی، اطلس خط، اصفهان ۱۳۵۰ش.
(۱۷) محمدیوسف کیانی، «کاشیکاری در معماری ایران دوره اسلامی»، در تزئینات وابسته به معماری ایران دوره اسلامی، به کوشش محمدیوسف کیانی، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۶ش.
(۱۸) محمود ماهرالنقش، خط بنایی، تهران ۱۳۷۰ش.
(۱۹) مجنون رفیقی هروی، آدابالمشق، در نجیب مایل هروی،کتاب آرایی در تمدن اسلامی، مشهد، ۱۳۷۲ش الف.
(۲۰) مجنون رفیقی هروی، سوادالخط، ۱۳۷۲ش ب.
(۲۱) محمودبن محمد، قوانین الخطوط.
(۲۲) لویس معلوف، المنجد فی اللغة و الاعلام، بیروت ۱۹۷۳ـ۱۹۸۲، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ش.
(۲۳) مهدی مکینژاد، «طبقه بندی کتیبه‌ها در معماری دوره صفوی»، در مجموعه مقالات خوشنویسی گردهمایی مکتب اصفهان) آذر ۱۳۸۵ (، به کوشش مهدی صحراگرد، تهران: فرهنگستان هنر، ۱۳۸۶ش.
(۲۴) میرعلی بن میرباقر هروی، مدادالخطوط، در نجیب مایل هروی، کتاب آرایی در تمدن اسلامی، مشهد ۱۳۷۲ش. .
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خط بنایی»، شماره۷۱۲۳.
