• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

خسروانی (الحان موسیقی)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


خسروانی، از الحان موسیقی که مدت‌ها پس از اسلام نیز اجرا می‌شد؛ نیز گوشه‌ای در ردیف موسیقی دستگاهی ایران است.


واژه خسرو و خسروانی از ریشه «هَئو سْرَوَنْگْه» یا «هَئُوسْرَوَنْ» به معنی سروده نیک یا آواز خوش است.
[۱] فریدون جنیدی، زمینه شناخت موسیقی ایرانی، ج۱، ص۸۸، تهران ۱۳۷۲ش.


ابداع خسروانی را به عنوان یک لحن موسیقایی ــ به باربد نسبت داده و مضمون آن را مدح خسرو پرویز دانسته‌اند.
[۲] حسین‌بن محمد ثعالبی مرغنی، تاریخ غررالسیر، ج۱، ص۶۹۷ـ۶۹۸، المعروف بکتاب غرراخبار ملوک الفرس و سیرهم، چاپ زوتنبرگ، پاریس ۱۹۰۰، چاپ افست تهران ۱۹۶۳.
[۳] محمدبن قیس شمس قیس، کتاب المعجم فی معاییر اشعارالعجم، ج۱، ص۲۰۰، تصحیح محمدبن عبدالوهاب قزوینی، چاپ مدرس رضوی، تهران (۱۳۳۸ش).
نمونه‌ای از اشعار منسوب به باربد در مختار مِن کتاب اللهو و الملاهی نقل شده
[۴] ابن‌خرداذبه، مختار من کتاب اللهو و الملاهی، ج۱، ص۱۷ـ۱۸، چاپ اغناطیوس عبده، بیروت ۱۹۶۹.
که شفیعی کدکنی
[۵] محمدرضا شفیعی کدکنی، موسیقی شعر، ج۱، ص۵۲۷ـ۵۷۴، تهران ۱۳۷۶ش.
آن را خسروانی دانسته است.

شمس قیس در المعجم
[۶] محمدبن قیس شمس قیس، کتاب المعجم فی معاییر اشعارالعجم، ج۱، ص۲۰۰ـ۲۰۱، تصحیح محمدبن عبدالوهاب قزوینی، چاپ مدرس رضوی، تهران (۱۳۳۸ش).
و عوفی در لباب‌ الالباب،
[۷] عوفی، ج۱، ص۲۰.
اشعار خسروانی را بی‌وزن و قافیه دانسته‌اند. برهان قاطع، اشعار خسروانی را نثری مسجع و خالی از نظم ذکر کرده
[۸] محمدحسین‌بن خلف برهان، برهان قاطع، ذیل مادّه، چاپ محمدمعین، تهران ۱۳۶۱ش.
که به نظر می‌رسد منظور نداشتن وزن عروضی مشخص و تکرار شونده است نه وزن به مفهوم عام؛ زیرا چنان‌ که در معیار الاشعار آمده نمی‌توان آن را خالی از وزن دانست.
[۹] محمدبن محمد نصیرالدین طوسی، معیارالاشعار در عروض و قوافی، ج۱، ص۲، چاپ محمد فشارکی و جمشید مظاهری، چاپ عکسی اصفهان ۱۳۶۳ش.
به‌گفته ابوهلال عسکری در الصناعتین،
[۱۰] حسن‌بن عبداللّه عسکری، کتاب الصناعتین: الکتابة و الشعر، ج۱، ص۱۴۴، چاپ علی‌محمد بجاوی و محمد ابوالفضل ابراهیم،) قاهره ۱۹۷۱ (.
در فارسی الحانی هست که در آن قالب الفاظ غیرمنظوم است، اما با کشیدن الفاظ، آن را به قالب منظوم در می‌آورند.
[۱۱] جلال‌الدین همائی، تاریخ ادبیات ایران: از قدیمیترین عصر تاریخی تا عصر حاضر، ج۱، ص۱۸۳، تهران ۱۳۴۰ش.


مسعودی در مروج‌ الذهب،
[۱۲] مسعودی، مروج (بیروت)، ج۵، ص۱۲۷ـ۱۲۸.
تعداد راه‌های خسروانی (طرق‌الملوکیه) را هفت دانسته، ولی فقط شش راه را برشمرده است: سکاف، امرسه، ماداروسنان/ ماذرواسبان، سایکاد، سیسم و حویعران. ابن‌خرداذبه
[۱۳] ابن‌خرداذبه، مختار من کتاب اللهو و الملاهی، ج۱، ص۱۶ـ۱۷، چاپ اغناطیوس عبده، بیروت ۱۹۶۹.
تعداد این راه‌ها را هشت دانسته و به این ترتیب آورده است: بندستان، بهار، ابرین، ابرینه، ماذرواسبان (در پانویس: ماداروسنان)، شسم (در پانویس: سیسم)، القبه و اسبراس. این نامها و نام‌هایی که مسعودی ذکر کرده معرّب‌اند.

در تاریخ سیستان
[۱۴] تاریخ سیستان، چاپ محمدتقی بهار، ج۱، ص۲۱۰، تهران: زوار،) ۱۳۱۴ش (.
آمده است که پارسیان پیش از ورود اسلام، شعر را به طریق خسروانی و با ساز رود می‌خوانده‌اند و بعد از اسلام در شعر شیوه مردم عرب را در پیش گرفتند. با وجود تغییراتی که بعد از ورود اسلام در شعر فارسی پدید آمد، شواهدی از تداوم خسروانی در موسیقی ایران وجود دارد؛ از جمله ثعالبی،
[۱۵] قرن چهارم و پنجم، تاریخ سیستان، ج۱، ص۲۱۰، چاپ محمدتقی بهار، تهران: زوار،) ۱۳۱۴ش (.
خسروانی را یکی از دست‌مایه‌های نوازندگان زمان خود ذکر کرده و عنصر المعالی،
[۱۶] ۱۹۶، تاریخ سیستان، ج۱، ص۱۹۳، چاپ محمدتقی بهار، تهران: زوار،) ۱۳۱۴ش (.
خسروانی را از راه‌های گران (آهنگهای سنگین و جدّی) برشمرده که اشاره او حاکی از رواج خسروانی در آن دوره است.

در قرن هفتم محمد عوفی،
[۱۷] عوفی، ج۱، ص۲۰.
گفته که چون خسروانی وزن و قافیه نداشته، از آوردن نمونه‌های آن خودداری کرده است. اما اشاره او، به حضور خسروانی در شعر و موسیقی آن دوره دلالت دارد. در مغنی‌ نامه حافظ شیرازی نیز از سرود خسروانی یاد شده
[۱۸] شمس‌الدین محمد حافظ، دیوان، ج۱، ص۳۶۰، چاپ محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران) ۱۳۲۰ش (.
و در قرن نهم دولتشاه سمرقندی
[۱۹] دولتشاه سمرقندی، تذکرة‌الشعراء، ج۱، ص۶۲۶، چاپ فاطمه علاقه، تهران ۱۳۸۵ش.
درباره خواجه یوسف اندکانی نوشته است که «آهنگ خسروانی او بر جگرها نمک می‌پاشید». در یک رساله موسیقی گمنام که بعد از قرن دهم نوشته شده، راه خسروانی «نام سرودی از موسیقی» تعریف شده است.
[۲۰] رساله موسیقی گمنام دوازده مقام و منظومه‌ای در موسیقی شش مقام ماوراءالنهر، در سه رساله موسیقی قدیم ایران، ج۱، ص۱۹۱، چاپ منصوره ثابت‌زاده، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۸۲ش.
گرچه نام خسروانی در همه متون به نوع موسیقایی مشخصی دلالت ندارد، تداوم این نام در موسیقی ایران بسیار قابل توجه است.

چنان‌که امروز خسروانی نام یکی از گوشه‌های ردیف موسیقی دستگاهی ایران است که در دستگاه‌های ماهور و راست پنجگاه و آواز بیات ترک نواخته می‌شود و نخستین جمله آن‌که جمله معرف این گوشه است ــ عبارت است از توالی سه نغمه کوتاه و چهار نغمه بلند که به صورت پایین رونده در دانگ بالای نغمه شاهد نواخته می‌شود.
[۲۱] موسی معروفی، ردیف هفت دستگاه موسیقی ایرانی، ج۱، ص۴ـ۷، تهران ۱۳۷۴ش.
[۲۲] موسی معروفی، ردیف هفت دستگاه موسیقی ایرانی، ج۱، ص۱۰ـ۱۲، تهران ۱۳۷۴ش.
[۲۳] موسی معروفی، ردیف هفت دستگاه موسیقی ایرانی، ج۱، ص۹ـ۱۰، تهران ۱۳۷۴ش.
در خارج از ایران، خسروانی به نام مرکّب راک خسروانی به عنوان یکی از شعبه‌های موقام راست در مجالس موقام شماخی (شیروان) در جمهوری آذربایجان آمده است.
[۲۴] رامز زُهرابوف، موقام: موسیقی مقامی آذربایجان، ج۱، ص۱۴۴، ترجمه علاءالدین حسینی، تهران ۱۳۷۸ش.


(۱) ابن‌خرداذبه، مختار من کتاب اللهو و الملاهی، چاپ اغناطیوس عبده، بیروت ۱۹۶۹.
(۲) محمدحسین‌بن خلف برهان، برهان قاطع، چاپ محمدمعین، تهران ۱۳۶۱ش.
(۳) تاریخ سیستان، چاپ محمدتقی بهار، تهران: زوار،) ۱۳۱۴ش (.
(۴) حسین‌بن محمد ثعالبی مرغنی، تاریخ غررالسیر، المعروف بکتاب غرراخبار ملوک الفرس و سیرهم، چاپ زوتنبرگ، پاریس ۱۹۰۰، چاپ افست تهران ۱۹۶۳.
(۵) فریدون جنیدی، زمینه شناخت موسیقی ایرانی، تهران ۱۳۷۲ش.
(۶) شمس‌الدین محمد حافظ، دیوان، چاپ محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران) ۱۳۲۰ش (.
(۷) دولتشاه سمرقندی، تذکرة‌الشعراء، چاپ فاطمه علاقه، تهران ۱۳۸۵ش.
(۸) رساله موسیقی گمنام دوازده مقام و منظومه‌ای در موسیقی شش مقام ماوراءالنهر، در سه رساله موسیقی قدیم ایران، چاپ منصوره ثابت‌زاده، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۸۲ش.
(۹) رامز زُهرابوف، موقام: موسیقی مقامی آذربایجان، ترجمه علاءالدین حسینی، تهران ۱۳۷۸ش.
(۱۰) محمدرضا شفیعی کدکنی، موسیقی شعر، تهران ۱۳۷۶ش.
(۱۱) محمدبن قیس شمس قیس، کتاب المعجم فی معاییر اشعارالعجم، تصحیح محمدبن عبدالوهاب قزوینی، چاپ مدرس رضوی، تهران (۱۳۳۸ش).
(۱۲) حسن‌بن عبداللّه عسکری، کتاب الصناعتین: الکتابة و الشعر، چاپ علی‌محمد بجاوی و محمد ابوالفضل ابراهیم،) قاهره ۱۹۷۱ (.
(۱۳) کیکاوس‌بن اسکندر عنصرالمعالی، قابوس‌نامه، چاپ غلامحسین یوسفی، تهران ۱۳۵۲ش.
(۱۴) عوفی.
(۱۵) مسعودی، مروج (بیروت).
(۱۶) موسی معروفی، ردیف هفت دستگاه موسیقی ایرانی، تهران ۱۳۷۴ش.
(۱۷) محمدبن محمد نصیرالدین طوسی، معیارالاشعار در عروض و قوافی، چاپ محمد فشارکی و جمشید مظاهری، چاپ عکسی اصفهان ۱۳۶۳ش.
(۱۸) جلال‌الدین همائی، تاریخ ادبیات ایران: از قدیمیترین عصر تاریخی تا عصر حاضر، تهران ۱۳۴۰ش؛

۱. ↑ فریدون جنیدی، زمینه شناخت موسیقی ایرانی، ج۱، ص۸۸، تهران ۱۳۷۲ش.
۲. ↑ حسین‌بن محمد ثعالبی مرغنی، تاریخ غررالسیر، ج۱، ص۶۹۷ـ۶۹۸، المعروف بکتاب غرراخبار ملوک الفرس و سیرهم، چاپ زوتنبرگ، پاریس ۱۹۰۰، چاپ افست تهران ۱۹۶۳.
۳. ↑ محمدبن قیس شمس قیس، کتاب المعجم فی معاییر اشعارالعجم، ج۱، ص۲۰۰، تصحیح محمدبن عبدالوهاب قزوینی، چاپ مدرس رضوی، تهران (۱۳۳۸ش).
۴. ↑ ابن‌خرداذبه، مختار من کتاب اللهو و الملاهی، ج۱، ص۱۷ـ۱۸، چاپ اغناطیوس عبده، بیروت ۱۹۶۹.
۵. ↑ محمدرضا شفیعی کدکنی، موسیقی شعر، ج۱، ص۵۲۷ـ۵۷۴، تهران ۱۳۷۶ش.
۶. ↑ محمدبن قیس شمس قیس، کتاب المعجم فی معاییر اشعارالعجم، ج۱، ص۲۰۰ـ۲۰۱، تصحیح محمدبن عبدالوهاب قزوینی، چاپ مدرس رضوی، تهران (۱۳۳۸ش).
۷. ↑ عوفی، ج۱، ص۲۰.
۸. ↑ محمدحسین‌بن خلف برهان، برهان قاطع، ذیل مادّه، چاپ محمدمعین، تهران ۱۳۶۱ش.
۹. ↑ محمدبن محمد نصیرالدین طوسی، معیارالاشعار در عروض و قوافی، ج۱، ص۲، چاپ محمد فشارکی و جمشید مظاهری، چاپ عکسی اصفهان ۱۳۶۳ش.
۱۰. ↑ حسن‌بن عبداللّه عسکری، کتاب الصناعتین: الکتابة و الشعر، ج۱، ص۱۴۴، چاپ علی‌محمد بجاوی و محمد ابوالفضل ابراهیم،) قاهره ۱۹۷۱ (.
۱۱. ↑ جلال‌الدین همائی، تاریخ ادبیات ایران: از قدیمیترین عصر تاریخی تا عصر حاضر، ج۱، ص۱۸۳، تهران ۱۳۴۰ش.
۱۲. ↑ مسعودی، مروج (بیروت)، ج۵، ص۱۲۷ـ۱۲۸.
۱۳. ↑ ابن‌خرداذبه، مختار من کتاب اللهو و الملاهی، ج۱، ص۱۶ـ۱۷، چاپ اغناطیوس عبده، بیروت ۱۹۶۹.
۱۴. ↑ تاریخ سیستان، چاپ محمدتقی بهار، ج۱، ص۲۱۰، تهران: زوار،) ۱۳۱۴ش (.
۱۵. ↑ قرن چهارم و پنجم، تاریخ سیستان، ج۱، ص۲۱۰، چاپ محمدتقی بهار، تهران: زوار،) ۱۳۱۴ش (.
۱۶. ↑ ۱۹۶، تاریخ سیستان، ج۱، ص۱۹۳، چاپ محمدتقی بهار، تهران: زوار،) ۱۳۱۴ش (.
۱۷. ↑ عوفی، ج۱، ص۲۰.
۱۸. ↑ شمس‌الدین محمد حافظ، دیوان، ج۱، ص۳۶۰، چاپ محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران) ۱۳۲۰ش (.
۱۹. ↑ دولتشاه سمرقندی، تذکرة‌الشعراء، ج۱، ص۶۲۶، چاپ فاطمه علاقه، تهران ۱۳۸۵ش.
۲۰. ↑ رساله موسیقی گمنام دوازده مقام و منظومه‌ای در موسیقی شش مقام ماوراءالنهر، در سه رساله موسیقی قدیم ایران، ج۱، ص۱۹۱، چاپ منصوره ثابت‌زاده، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۸۲ش.
۲۱. ↑ موسی معروفی، ردیف هفت دستگاه موسیقی ایرانی، ج۱، ص۴ـ۷، تهران ۱۳۷۴ش.
۲۲. ↑ موسی معروفی، ردیف هفت دستگاه موسیقی ایرانی، ج۱، ص۱۰ـ۱۲، تهران ۱۳۷۴ش.
۲۳. ↑ موسی معروفی، ردیف هفت دستگاه موسیقی ایرانی، ج۱، ص۹ـ۱۰، تهران ۱۳۷۴ش.
۲۴. ↑ رامز زُهرابوف، موقام: موسیقی مقامی آذربایجان، ج۱، ص۱۴۴، ترجمه علاءالدین حسینی، تهران ۱۳۷۸ش.


دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خسروانی»، شماره۷۰۵۲.    

رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه جهان اسلام
جعبه ابزار