خریدة العجائب و فریدة الغرائب (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خریدة العجائب و فریدة الغرائب تالیف سراج الدین بن الوردی متوفی ۸۶۱ ق است که به
عربی به رشته تحریر در آمده است. این اثر از نوع کیهان نگاری و جغرافیای اقلیمی است.
تاریخ نگارش کتاب به گفته خود او ۸۲۲ قمری است. کشکولی است که هر آن چه به نظر نویسنده از حیوانات و نباتات و مباحث جغرافیایی و تاریخی و فلکی و حوادث
آخر الزمان و
قیامت و... جالب و قابل ذکر بوده در آن گرد آورده است. در
دایرة المعارف اسلامی درباره این کتاب چنین آمده است: کتابی با عنوان خریده العجائب که نوعی کتاب جغرافیا و تاریخ طبیعی کم ارزش است به
ابن وردی نسبت داده شده که سال‌ها مورد توجه خاورشناسان قرار داشت و چاپ‌های مختلفی از همه آن یا بخش‌هایی از آن صورت گرفته است؛ اما امروزه محققان متفقند که این اثر نه از زین الدین ابن وردی که از سراج الدین ابوحفص عمر بن وردی است. برخی به اشتباه این کتاب را به افراد دیگری و از جمله جد او نسبت داده‌اند.
نویسنده، بخشی از کتاب را با عنوان فصل و بخش دیگری را با عنوان ذکر آورده است. بخش اول در باب اقلیم‌ها، سرزمین‌ها،
معادن،
گیاهان، جانوران و بخش دوم در رابطه با اخبار تاریخی و حوادث آخر الزمان و قیامت است. شیوه طرح مباحث او در موضوعات مختلف متفاوت است. در برخی بدون توضیح به اصل مطلب می‌پردازد و در برخی توضیحاتی را مطرح می‌کند که با عنوان کتاب تناسبی ندارد. آغاز کتاب با یک نوع بی نظمی همراه است. فهرست مطالب کتاب بدون هیچ دلیلی پس از دو فصل از کتاب آمده است.
کتاب با اشاره به
آیه اول
سوره ق با توضیح
کوه قاف آغاز شده است. در اولین فصل که از فصول دیگر مفصل تر است و بیشتر از ثلث کتاب را فرا می‌گیرد، به شرح ولایت‌ها و شمار شهرهای آنها و مسافت و فاصله آنها با شرق و غرب
عالم پرداخته است که به حدود مملکت
اسلام ختم می‌شود.
در ابتدای فصل دوم، روش خود در بخش‌های مختلف را تبیین می‌کند که در صدد است که در کتابش به مشهورترین بلاد، شهرها،
رودها و... اشاره کرده و از تطویل مباحث اجتناب کند.
فصول دیگر به ترتیب در رابطه با این موضوعات است: جزیره‌ها، عجایبی که مایه عبرت است، رودهای معروف، چشمه‌ها و چاه‌ها و
کوه‌های بلند.از فصل هشتم که درباره خواص سنگ‌های
گرانبها است، کتاب تا حدی تخصصی می‌شود. موضوعات فصول بعد نیز عبارت است از: معادن و جواهر، گیاهان و میوه‌ها و خواص آنها، بقولات، علف‌های مختلف، بذرهای گوناگون و حیوانات و پرندگان. در بعضی نسخه‌های خطی و نسخه‌های تصحیح شده و از جمله نسخه موجود، پس از این بخش‌ها مطالب مختلفی آمده است که نمی‌توان هم آنها را از مؤلف کتاب دانست و چه بسا از سوی کاتبان افزوده شده باشد. از آن جمله است: پرسش‌های
عبدالله بن سلام از
پیامبر و بخش قابل توجهی پیرامون
معادشناسی که با قصیدهای پایان می‌پذیرد.
کتاب از نوع کیهان نگاری قزوینی و دمشقی و دیگران است. محتوای کتاب با دیگر مؤلفات کیهان نگاری تفاوت کلی ندارد. ولی تصادفی نیست که کلمه عجایب و غرایب در عنوان آمده، زیرا این قسمت مورد توجه مؤلف بوده و در همه کتاب اثر مشخص دارد و به همین جهت کیهان نگاری ابن الوردی در شرق رواج یافت و نسخه‌های بسیار از آن به غرب راه یافت. بخش عمد کتاب خریده العجائب مختص مسائل کیهان نگاری است؛ ولی در فصول کتاب بیشتر به شگفتی‌ها توجه شده است که مهم‌ترین آنها فصل‌های مربوط به عجایب محیط،
دریای چین،
دریای فارس،
دریای عمان،
بحر احمر،
دریای مغرب و عجایب چشمه‌ها، چاه‌ها،
کوه‌ها، و غیره است.
چنین به نظر می‌رسد که شگفتی‌های جهان بیشتر مورد توجه ابن وردی بوده است. در سراسر قرن ۱۸ م دانشمندان
اروپا تنها با سه تن از مؤلفان قرن‌های ۱۳ و ۱۴ م آشنا بودند. این سه تن عبارت بودند از: ابوالفداء، ابن وردی و
موفق الدین عبداللطیف بن یونس بغدادی. شاید شهرت ابن وردی موجب انتقال شمار قابل توجهی از نسخه‌های خطی کتاب او به اروپا شده باشد. این نسخه‌ها توجه اروپاییان به ویژه محققان تازه کار را به خود معطوف داشت. اینان به سبب عدم دسترسی به دیگر آثار، اغلب از کتاب ابن وردی برای نوشتن رساله استفاده می‌کردند. محققان اروپایی به آن بخش از مطالبی که در شرق موجب شهرت ابن وردی شده بود، چندان توجهی ابراز نمی‌کردند. نظر آنان بیشتر به تاریخ طبیعی و مطالب مربوط به گیاهان معطوف بود. در دیگر کشورهای اروپایی نیز نسبت به کتاب ابن وردی بذل توجه شد. با این وصف از اواسط قرن ۱۹ م با کشف آثار ارزشمند جغرافیایی، شهرت ابن وردی رو به کاستی نهاد و در صف آخر کیهان نگاران عرب جای گرفت. تا یک صد سال اثر ابن وردی نزد دانشمندان اروپا مشهور بود؛ ولی بعدها رفته رفته نسبت به دیگر آثار، موقعیت پیشین خود را از دست داد. اگر چه در اروپا دلسردی نسبت به کتاب ابن وردی آغاز گردید؛ ولی در کشورهای اسلامی مدت‌ها پیش از اروپا شک و تردیدهایی نسبت بدان ابراز شده بود.
حاجی خلیفه، دربار خریده العجائب چنین نوشته است: کتاب او یک جلد است که نیم نخست آن در باب اقلیت‌ها و سرزمین‌ها و باقی ماند آن در باب معادن، گیاهان و جانوران است. مؤلف در آغاز دایرهای مشتمل بر صور اقالیم و دریاها و آنچه در آنها است، به زعم خود رسم کرده و بدان صورتی واقعی داده است که خطا و دور از واقعیت است، زیرا وی جغرافی نگار نبوده است. تصویر او را نمی‌توان با دیگر نقشه‌ها و تصاویر قیاس کرد. با این همه وی در کتاب، اخباری واهی و اموری ناممکن آورده که شیوه عربی زبانان و ادبای غافل از
علوم عقلیه است و این کتاب میان افراد کوته فکری چون او متداول است. در آغاز کتاب ستایش
خداوند توبه پذیر و بخشایند گناهان آمده است و شاید نویسنده دریافته که این اثر و امثال آن از
گناهان است.
===قصه گویی در کتاب==
گرایش مطالب کتاب به قصه‌ها و شگفتی‌ها آن را شبیه داستان‌های قصه گویانی کرده است که می‌خواستند از این رهگذر در میان مردم عامی شهرتی بیابند. شاید خیال پردازی و شرح دربار شگفتی‌ها که بخش قابل توجهی از کتاب را فرا گرفته است، موجب چنین اظهار نظری شده باشد.
محمد بن شنب، خریده العجائب را راهنمایی معمولی و عادی در زمین جغرافیا و تاریخ طبیعی نامیده و آن را فاقد اهمیت علمی دانسته است. به نظر وی گر چه اطلاعات واقعی در این کتاب اندک است؛ اما در آن از ابن وردی مطالبی نقل شده است که از گذشته مستقیما به ما نرسیده است؛ بنابراین نمی‌توان، همانند حاجی خلیفه منکر فواید اثر وی شد.
ابن وردی منابع مورد استفاد خویش را در مقدم کتاب به این شرح معرفی کرده است: شرح تذکر
خواجه نصیرالدین طوسی،
جفرالانبیاء بطلمیوس،
تقویم البلاد بلخی،
مروج الذهب مسعودی،
عجائب المخلوقات ابن اثیر،
مسالک و ممالک مراکشی و کتاب الابتداء. معمولا اشار بعضی مؤلفان به نام‌های مؤلفان متقدم و صاحب نام در حکم گون‌های دفاع از اثر خودشان است؛ ولی در این مورد خاص نام حرانی در کتاب نیامده است. گر چه در تاثیر حرانی بر ابن وردی جای تردید نیست؛ ولی نمی‌توان آثار این دو را از جمیع جهات همسان شمرد. اما دربار ضعف مطالب کتاب باید گفت که کشورهای واقع در شرق مصر طی یک
قرن پیش از تصرف آن سرزمین‌ها به دست ترکان، از دیدگاه آثار و تالیفات جغرافیایی، غنای چندانی نداشته‌اند.
با این همه می‌توان کتاب خریده العجائب را عمده‌ترین آنها در زمین کیهان نگاری به شمار آورد. این کتاب در زمین کیهان نگاری به
عجائب المخلوقات حمدالله قزوینی و
نخبةالدهر شمس الدین محمد بن ابوطالب دمشقی نزدیک است. در ابتدای کتاب نقشه مدوری از عالم ارائه شده است. اکثر نسخه‌های خطی کتاب حمدالله مستوفی و کیهان نگاران پس از او چون
حرانی و ابن وردی نیز دارای نقشه‌های مدوری از جهان هستند که از نوع نقش اصطخری است. این نقشه‌ها به هیچ روی بدتر از دیگر نقشه‌های مشابه نیستند. از این رو انتقاد حاجی خلیفه در این مورد خاص مفهوم به نظر نمی‌رسد و می‌توان گفت که در آن تا اندازه‌ای تعصب و غرض مشهود است. به اعتقاد نویسنده مطالب کتاب شرح و تفصیل نقشه مذکور است. این نقشه در آغاز قرن ۱۹ م بر پای استفاده از نسخ خطی پاریس و بهره گیری تورنبرگ از نسخ خطی اوپسالا شناخته شد. به جز نقش مدور جهان، نقش
قبله برای ادای
نماز نیز در کتاب وجود دارد. بخش جهانشناسی بی گمان متاثر از کتاب البدء و التاریخ بوده و حتی به آن نیز استناد شده است. شرح مربوط به کشورهای اروپا، شمال
آسیا و
هندوستان به ندرت در کتاب آمده است.
جالب‌ترین بخش کتاب مربوط به اخبار
افریقا،
عربستان و
سوریه است. مؤلف دربار اقوام ساکن اطراف رود ولگا، برداس‌ها، بلغارها و روس‌ها بر پای نوشته‌های مسعودی و سلام ترجمان نیز مطالبی نگاشته است. منقولات وی از
ابن فضلان گویا مستقیما از خود وی صورت نگرفته، بلکه از طریق مؤلفان دیگر بوده است. در مجموع باید گفت که کتاب با وجود اشکالاتی از مطالب ارزشمندی نیز برخوردار است و نباید آن را فاقد ارزش علمی دانست.
انور محمود زناتی محقق کتاب، مقدمه مختصر و مفیدی در ابتدای اثر دارد. وی تحقیق خوبی نیز در رابطه با اماکن و الفاظ و اصطلاحات کتاب انجام داده که به صورت پاورقی‌هایی مفصل ارائه شده است. در پایان کتاب، نقشه‌های اصطخری، ادریسی و ابن وردی و تعدادی از نقشه‌های تاریخی و فهرست منابع و مراجع آمده است.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
