خرقان (قریه)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خَرَقان (یا خَرِقان)، دهستان و قریه‌ای قدیمی در بخش بسطام شهرستان
شاهرود در استان
سمنان است.
دهستان خرقان به مرکزیت آبادی قلعه نوخرقان در شمال‌شرقی شهرستان
شاهرود قرار دارد.
قسمتی از رشته
کوه البرز شرقی در این دهستان ممتد است.
رود فصلی اَبْرسَج، ریزابه کال سیاه از حوضه آبریز دشت
کویر، به طول حدود ۲۲ کیلومتر در آن جریان دارد.
راه اصلی شاهرود ـ بسطام به شهرهای گنبدکاووس و مینودشت در استان
گلستان از این دهستان می‌گذرد.
طوایف مستقل اَبرسَج و میغان در این دهستان قشلاق دارند.
جمعیت آن در سرشماری ۱۳۸۵ش، ۱۵۹۳۶ تن بوده است.
از لحاظ تقسیمات کشوری، در حدود ۱۳۲۳ش آبادی قلعه نوخرقان و آبادیهای محدوده این دهستان، جزو دهستان بسطام و تابع شهرستان شاهرود از استان دوم (
مازندران) بودند.
در
بهمن ۱۳۶۵ بسطام به بخش تبدیل و دهستان خرقان، به مرکزیت آبادی قلعه نوخرقان، در آن تشکیل شد.
از آثار قدیمی خرقان اینهاست: زیارتگاهی در آبادی قُهِـج علیا/ قُهِـج بالا، در پانزده کیلومتری شمال‌شرقی شهر بسطام؛
مسجد سُرخان متعلق به سده نهم هجری در آبادی اَبرسَج در پانزده کیلومتری شمال‌غربی شهر بسطام
و نیز زیارتگاه و قلعه‌ای در آبادی
قلعه نوخرقان.
قلعه نوخرقان یا آبادی نوخرقان در ارتفاع ۱۴۶۰ متری، در ۲۲ کیلومتری شمال‌شرقی
بسطام و ۲ کیلومتری مغرب راه اصلی بسطام ـ گنبدکاووس، در دشت قرار دارد.
جمعیت آن در سرشماری ۱۳۸۵ش، ۱۹۳۷ تن بوده است.
آرامگاه
صوفی بزرگ
شیخ ابوالحسن خرقانی از آثار قدیمی این آبادی و متعلق به دوره
ایلخانان (۶۵۴ـ ح۷۵۰)، در شمال آبادی واقع است. در گذشته، مسجدی با
گنبد مخروطی شکل و مزیّن به کاشی‌های
زیبا داشته که تنها
محراب آن باقی است؛ سازمان میراث فرهنگی در اطراف محراب، مسجدی احداث کرده‌است.
به‌گفته اعتمادالسلطنه،
قبه آرامگاه خرقانی در زمان محمدشاه قاجار (۱۲۵۰ـ۱۲۶۴) ساخته شد. این آبادی قلعه‌ای قدیمی نیز داشته که تنها آثاری از آن باقی است.
از پیشینه خرقان در قبل از
اسلام اطلاعی در دست نیست. نام آن در
منابع اسلامی به صورت‌های مختلفی از جمله: خُرقان، خَرَّقان و حوقان هم ضبط شده است.
در سده ششم، خرقان قریه‌ای پر
نعمت در کوه‌های بسطام بر سر راه استرآباد و تابع
خراسان بوده است.
در سده هفتم،
یاقوت حموی (ذیل مادّه) به
قبر شیخ‌ابوالحسن خرقانی در
قریه خرقان اشاره و در همین سده، قزوینی
آن را شهری در چهار فرسخی بسطام و در اقلیم چهارم ضبط کرده است. در سده هشتم خرقان دیهی از توابع بسطام با هوای خوش و
آب فراوان و جزو
طبرستان معرفی شده است،
اما در سده نهم قریه خرقان جزو بلاد «دارالعزّ خراسان» به‌شمار می‌رفت.
در
دوره صفوی (۹۰۵ـ ۱۱۳۵)
ییلاق خرقان مورد توجه شاهان صفوی بود.
در
دوره ناصری خرقان دهی بزرگ و پرجمعیت بود و باغ‌های خوب، قنوات پر
آب (به قدر یک تا سه سنگ آسیا)، حدود پانصد خانه و مردمی
شیعه مذهب داشت. در این زمان خرقان به سمت جنوب در حال گسترش بود.
اعتمادالسلطنه در همین دوره نوشته که اهالی این آبادی آن را خَرْقان تلفظ می‌کردند و می‌افزاید آبش از
قنات است. مقبره شیخ‌ابوالحسن خرقانی در زمان وی در اطراف خرقان قرار داشت و رو به ویرانی بود.
آب و هوای خوش ییلاق خرقان توجه شاهان
قاجار را نیز جلب کرده بود.
در
دوره پهلوی دوم، قصبه قلعه نوخرقان مرکز بخشی به همین نام بود که حدود سه هزار تن جمعیت داشت و آبش از قنات و رودی به نام قطری تأمین می‌شد.
(۱) معین‌الدین محمد اسفزاری، روضات‌الجنات فی اوصاف مدینة هرات، چاپ محمدکاظم امام، تهران ۱۳۳۸ـ۱۳۳۹ش.
(۲) اسکندرمنشی.
(۳) اطلس راههای ایران، تهران: گیتاشناسی، ۱۳۶۹ش.
(۴) محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، مطلع‌الشمس، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۱ـ۱۳۰۳، چاپ تیمور برهان لیمودهی، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ش.
(۵) قهرمان‌بن یوسف امین لشکر، روزنامه سفر خراسان به همراهی ناصرالدین شاه (۱۳۰۰)، چاپ ایرج افشار و محمدرسول دریاگشت، تهران ۱۳۷۴ش.
(۶) ایران وزارت کشور اداره کل آمار و ثبت احوال، کتاب اسامی دهات کشور، ج ۱، تهران ۱۳۲۹ش.
(۷) ایران وزارت کشور معاونت سیاسی دفتر تقسیمات کشوری، عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری: آذر ۱۳۸۵، (تهران ۱۳۸۵ش).
(۸) ایران وزارت کشور نشریه تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شماره مصوبات آن، تهران ۱۳۸۲ش.
(۹) علی بنی‌اسدی، سیمای استان سمنان، ج ۱، سمنان ۱۳۷۴ش.
(۱۰) عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، تهران ۱۳۶۸ـ۱۳۷۹ش.
(۱۱) جوینی.
(۱۲) جهانگشای خاقان: تاریخ شاه‌اسماعیل، چاپ اللّه دتا مضطر، اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، ۱۳۶۴ش.
(۱۳) محمدبن موسی حازمی همدانی، مااتفق لفظه و افترق مسماه فی الاماکن و البلدان المشتبهة فی الخط، چاپ عکسی از نسخه خطی کتابخانه سلیمانیه استانبول، مجموعه لاله‌لی، ش ۲۱۴۰، فرانکفورت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۶.
(۱۴) علینقی بن اسماعیل
حکیم الممالک، روزنامه سفر خراسان، تهران ۱۳۵۶ش.
(۱۵) حمداللّه مستوفی، نزهة‌القلوب.
(۱۶) رزم آرا.
(۱۷) سمعانی.
(۱۸) زین‌العابدین‌بن اسکندر شیروانی، بستان‌السیاحه، یا، سیاحت‌نامه، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۵، چاپ افست (بی‌تا).
(۱۹) فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج :۲۹ شاهرود (گرگان)، تهران: اداره جغرافیائی ارتش، ۱۳۶۷ش.
(۲۰) زکریابن محمد قزوینی، کتاب آثار البلاد و اخبار العباد، چاپ فردیناند ووستنفلد، گوتینگن ۱۸۴۸، چاپ افست ویسبادن ۱۹۶۷.
(۲۱) عبداللّه‌بن محمد مازندرانی، رساله فلکیّه در علم سیاقت، چاپ والتر هینتس، ویسبادن ۱۳۳۱ش.
(۲۲) مرکز آمار ایران، سرشماری اجتماعی ـ اقتصادی عشایر کوچنده ۱۳۷۷: جمعیت عشایری دهستانها، کل کشور، تهران ۱۳۷۸ش.
(۲۳) مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۸۵: نتایج تفصیلی کل کشور، ۱۳۸۵ش.
Retrieved Feb ۲۱, ۲۰۱۰, from http://wwwsciorgir/ portal/faces/public/census۸۵/census۸۵natayej/census۸۵rawdata;
(۲۴) نقشه راهنمای البرز شرقی: سمنان، مقیاس ۰۰۰، ۱:۳۰۰، تهران: گیتاشناسی (بی‌تا).
(۲۵) یاقوت حموی.
(۲۶) ناصرالدین قاجار، شاه ایران، سفرنامه دوم خراسان، تهران ۱۳۶۳ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خرقان سمنان»، شماره۶۹۹۴.
