خرقان (برج)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خرقان، برجها دو برج آرامگاهی از دوره سلجوقیان در خرقانِ
قزوین می باشد.
این دو بنا در یک کیلومتری دهکده حصار قوشه امام یا حصار ارمنی، از توابع خرقان غربی و در فاصله ۲۹ متری از یکدیگر قرار دارند.
تا اوایل دهه ۱۳۴۰ش، براساس کتیبه‌های ضریحهای چوبیِ هر دو مقبره (متعلق به دوره صفویه، ۹۶۴)، بناها را آرامگاه فرزندان
امام موسی‌کاظم علیه‌السلام، حدیده‌خاتون و محمد می‌دانستند
اما در بررسی های استروناخ روشن شد که این برجها آرامگاه دو تن از ترکان سلجوقی به نامهای ابوسعید بیجار پسر سعد و ابومنصور ایلتای‌تی پسر تکین‌اند.
براساس کتیبه گنبدِ برج شرقی (برج قدیمی)، این بنا در ۴۶۰ احداث شده و معمار آن محمدبن مکرالزنجانی القبه بوده و براساس کتیبه سردر برجِ غربی (برج جدید)، بنا در ۴۸۶ ساخته شده و معمار آن ابوالمعالی‌بن مکرالزنجانی بوده است
احتمالا معمار هر دو برج یک نفر بوده است.
تا قبل از ۱۳۴۷ش، قسمتی از پایه‌های بنابر اثر
سیلاب زیر قشر رسوبات قرار داشت که روستاییان آن را به شکل ابتدایی تعمیر کردند.
پس از آن، برجها بارها در ۱۳۵۳ش، ۱۳۶۹ش، ۱۳۷۰ش و از ۱۳۷۱ تا ۱۳۷۳ش مرمت شدند.
هر دو برج خرقان در فهرست آثار ملی
ایران به ثبت رسیده است.
این بنای هشت ضلعی از
آجر پخته و با ارتفاع حدود پانزده و قطر یازده متر ساخته شده است.
ستونهای مدوری در هشت گوشه آن قرار دارد و به جز دو ستونی که درون آن‌ها پله‌های مارپیچ تعبیه شده است و قطر بیشتری دارند، بقیه ستونها به یک اندازه‌اند. پلکانها به غلامْگردشیِ مابین دو پوشه گنبد
راه می‌یابند. مدخل برج در ضلع شمالی قرار دارد. ضخامت دیوارها ۶۰ سانتیمتر و پوشش تزیینی آجری روی آن‌ها ۲۱ سانتیمتر است. در تمام اضلاع هشت‌گانه، دو ستونچه مدور تزیینی چسبیده به ستونهای بزرگ دیده می‌شود که تا اواسط اضلاع امتداد یافته و قوس تیزه‌داری نیز روی آن‌ها ساخته شده است.
قاب و تزیینات آجری داخل طاق‌نماهای هر ضلع، طرح و نقش ویژه‌ای دارند. ضلعی که ورودی برج در آن قرار دارد، تزیینات بیشتری از جمله کتیبه دارد که در قسمت بالای ساقه گنبد قرار گرفته است.
همچنین، آجرکاری سردر ورودی به شیوه خفته و راسته به شکل گل و بوته است و در داخل طاق‌نمای آن از کلمه
اللّه برای تزیین استفاده شده است. به جز دو ستون که آجرکاری مشابه دارند تزیینات بقیه ستونها متفاوت است.
گنبد دو پوسته است ولی دو پوسته آن کاملا در نیم‌رخ هم قرار ندارند.
پوسته داخلی گنبد سالم است و با خیز و انحنای مناسبی به کمک طاق‌نماها و کاربندی شانزده‌گانه‌ای بالای هشت ضلعی بنا قرار گرفته، اما از پوسته خارجی گنبد چیزی باقی‌نمانده است.
فضای هشت ضلعی داخل آرامگاه سکویی به ارتفاع سی سانتیمتر در دور تا دورِ آرامگاه دارد. در وسط هر ضلع، طاق‌نمایی با قوس تیزه‌دار دیده می‌شود. روی دیوارها، کاربندیها و زیر گنبد آثارِ نقاشی دیواری (فرسک) وجود دارد که در نوع خود حائز اهمیت است. طاق‌نماها در قسمت بالا دارای حاشیه‌ای برجسته‌اند و در قسمت پایین آن‌ها طاق‌نمای دیگری به رنگ آبی دیده می‌شود. در قسمت بالای طاق‌نماها، قابهای بیضی شکلی با شعاع خورشید در اطراف آن‌ها دیده می‌شود که داخل آن‌ها نقوش طاووس نر با چتری به شکل بادبزن، ستاره‌های شش یا هشت‌پر، دو
طاووس در مقابل یکدیگر، یا دو طاووس که گردنهای بلندشان به هم پیچیده،
نقاشی شده است. در حد فاصل هر دو طاق‌نما نیز نقش تجریدی درخت
انار با دو پرنده در دو طرف‌آن دیده‌می‌شود.
تزیینات سطح داخلی گنبد شامل نقوش تزیینی با تلفیق
خط کوفی است که در داخل کاربندیها با رنگ سبز و آبی ایجاد شده است.
قبلا ضریح کوچک منبت‌کاری شده‌ای که قسمتی از آن آسیب دیده بود درون برج قرار داشت.
ارتفاع این بنا حدود ۵۵ سانتیمتر بیش‌تر از برج شرقی است.
این برج فقط یک پلکان مارپیچ دارد و سطح خارجی گنبد آن، مانند برج قبلی، دارای رگه‌های برجسته آجری است.
این بنا از نظر تزیینات با برج قدیمی تفاوت چشمگیری دارد که بیش‌تر ناشی از نماسازی اضلاع و سردر ورودی است. در نماسازی اضلاع هشت‌گانه، حاشیه کم عرض آجرچینی شده‌ای از پایین تا بالا امتداد دارد و ستونچه‌های تزیینی و قوس تیزه‌دار روی آن‌ها مانند بنای اول است. حاشیه قوسهای تزیینی به جز اضلاع دوم و هشتم (از چپ به راست با فرض شماره یک برای ضلع ورودی) که با آجرکاری ظریف برجسته‌ای تزیین شده‌اند، در بقیه اضلاع ساده است. اضلاع هشت گانه در جهت طولی با یک رگه برجسته آجری به دو قسمت تقسیم شده‌اند. در قسمت زیرین، سه طاق‌نمای تزیینی با قوس شکنجی برجسته ساخته شده که هر یک داخل قابی مستطیلی قرار گرفته است. در قسمت بالایی طرحهای متنوعی به چشم می‌خورد.
ضلعی که ورودی بنا در آن قرار دارد، از نظر تزیینات با سایر اضلاع و همچنین با ضلع ورودی بنای اول تفاوت دارد. در این ضلع، بین ستونهای مدور و رگه آجرچینیِ برجسته چهارچوب، فاصله‌ای ایجاد شده و داخل آن تزیین شده است. قوس طاق‌نمای این ضلع از اضلاع دیگر کوتاه‌تر است و در بالای قوس و زیر کتیبه ساقه گنبد، کتیبه قرآنی کار شده است.
داخل این برج، محرابی با تزیینات آجری و قوسی شکنجی ساخته شده است.
فضای داخلی آرامگاه فاقد پوشش گچی و نقاشی دیواری است و دیوارها سراسر آجرچینی ساده دارند.
دور تا دور و روی ساقه گنبد، مانند برج قدیمی، هشت حاشیه پهن با نقوش هندسی دارد که زیر آن‌ها کتیبه قرآنی به خط کوفی مشاهده می‌شود.
ضریح داخل این برج هم‌اندازه ضریح برج قدیمی و بدون تزیینات بود و فقط در حاشیه بالای آن نام
دوازده امام با خط نسخ حکاکی شده بود.
به عقیده برخی، ساخت مقابر خرقان در فضای خارج از شهر به سبک ترکان سلجوقی و تقلید از چادرهای صحرانشینی بوده است
از نظر معماری گنبد، اولین نمونه‌های گنبدهای نار (پیازی و نیم‌کره) و قدیمی‌ترین گنبدهای دو پوسته گسسته (میان تهی) در این برجها دیده می‌شود.
گره‌چینی و نقوش هندسی در آجرکاری دوره سلجوقی، در مقابر خرقان به کمال رسیده است.
در برجهای خرقان، حدود ۲۵ نوع آجرکاری تزیینی با استفاده از طرحهای مختلف مانند حصیری، جناغی، خفته راسته، گره مربع سرمه‌دان، مربع پا باریک و چهار ترنجی وجود دارد.
آجرکاری برجهای خرقان که حاکی از مهارت سازندگان آن است، این بنا را یکی از چشمگیرترین بناهای قرن پنجم کرده است.
نقوش به کار رفته در این بنا نیز قابل تأمل‌اند، از جمله نقش طاووس که در بناها و پارچه‌های
دوره آل‌بویه نیز به کار رفته است.
(۱) علاوه بر مشاهدات مؤلف.
(۲) دیوید استروناخ و کایلر یانگ، «سه آرامگاه برجی‌از دوران سلجوقی»، ترجمه مجید ورهرام، مجله بررسیهای تاریخی، سال۴، ش ۵ و ۶ (آذر ـ اسفند ۱۳۴۸).
(۳) زهره بزرگ‌نیا، معماران ایران از آغاز دوره اسلامی تا پایان دوره قاجار، تهران ۱۳۸۳ش.
(۴) ناصر پازوکی طرودی و عبدالکریم شادمهر، آثار ثبت شده ایران در فهرست آثار ملی: از ۲۴/۶/۱۳۱۰ تا ۲۴/۶/ ۱۳۸۴، تهران ۱۳۸۴ش.
(۵) محمدکریم پیرنیا، آشنایی با معماری اسلامی ایران: ساختمانهای درون‌شهری و برون‌شهری، تدوین غلامحسین معماریان، تهران ۱۳۷۱ش.
(۶) محمدکریم پیرنیا، سبک‌شناسی معماری ایرانی، تدوین غلامحسین معماریان، تهران ۱۳۸۰ش.
(۷) حسین زمرشیدی، کاشیکاری ایران، تهران ۱۳۶۷ـ۱۳۷۰ش.
(۸) حسین زمرشیدی، گره‌چینیدرمعماری‌اسلامیوهنرهای دستی، تهران ۱۳۶۵ش.
(۹) حسین زنده‌دل، استان قزوین، تهران ۱۳۷۷ش.
(۱۰) سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، کارنامه دهسال خدمت سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران وابسته بوزارت فرهنگ و هنر، گردآورنده: محمود مهران، (تهران ۱۳۵۵ش).
(۱۱) عبدالمجید شریف‌زاده، دیوارنگاری در ایران: زند و قاجار در شیراز، تهران ۱۳۸۱ش.
(۱۲) مهدی غروی، آرامگاهدرگسترهفرهنگ‌ایرانی، تهران ۱۳۷۶ش.
(۱۳) محمدیوسف کیانی، فاطمه کریمی، و عبداللّه قوچانی، مقدمه‌ای بر هنر کاشیگری ایران، تهران ۱۳۶۲ش.
(۱۴) محمدعلی گلریز، مینودر، یا،
باب
الجنه قزوین، (قزوین) ۱۳۶۸ش.
(۱۵) مرکز اسناد و مدارک میراث فرهنگی، ۱۳۸۳ش.
(۱۶) گلرو نجیب‌اوغلو، هندسه و تزیین در معماری اسلامی: طومار توپقاپی، ترجمه مهرداد قیومی بیدهندی، تهران ۱۳۷۹ش.
(۱۷) پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین، تهران ۱۳۴۹ش.
(۱۸) Richard Ettinghausenand Oleg Grabar, The art and architecture of Islam: ۶۵۰-۱۲۵۰, Harmondsworth, Engl؛ ۱۹۸۷
(۱۹) Robert Hillenbrand, Islamic architecture: form, function and meaning، Edinburgh۱۹۹۴.
(۲۰) Dalu Jones,"The elements of decoration:surface, pattern and light", in Architecture of the Islamic world, ed George Michell, London: Thames and Hudson, ۱۹۸۴.
(۲۱) نصرت‌اللّه مشکوتی، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، (تهران) ۱۳۴۹ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خرقان»، شماره۶۹۶۳.
