خرداد
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خرداد، نام یکی از امشاسپندان، نام ششمین روز ماه و سومین
ماه سال در گاه شماریهای
زردشتی ایران و نام سومین ماه سال در گاه شماری هجری شمسی است.
واژه خرداد از صورت اوستاییhaur vatat و
واز دو جزء haurva به معنی تام و کامل و بی‌عیب و data به معنی
قانون،
کاربردی دیرینه در متون
ایران پیش از
اسلام دارد. این واژه، به صورت‌های صرفی گوناگون، در
اوستا و متون ایرانی میانه (اعم از فارسی میانه، پهلوی و سغدی)
دیده می‌شود. این واژه در متون سغدی و مانوی به صورت rt t،
با اندک تغییری در متون کتابی پهلوی به صورت hwrdt
و در متون کتیبه‌ای پهلوی به‌صورت hwld (t) /hwrd (t)
و در سفال‌نوشته‌های نَسا به صورت hrwtt
به‌کار رفته است. در متون دوره اسلامی این نام به صورت‌های خرداد،
خرداذ
و خرذاذ
آمده است.
ابوریحان بیرونی، علاوه بر صورت‌های مذکور، نام ماه خرداد را به صورت هروداد
و ردد
نیز ضبط کرده است (صورت سغدی واژه). در گویش طبری نام این ماه به صورت هَرَماه
ضبط شده است که تصحیفی از شکل خرداد به شمار می‌آید.
خرداد در مقام یکی از امشاسپندان وظایف خاصی برعهده داشته است. خرداد، ششمین امشاسپند از میان هفت امشاسپند و همکارِ تیر و باد و فروردین، و
فرشته موکل‌بر آبهاست.
به‌نوشته بیرونی،
خرداد عهده‌دار تربیت خلق و
موکل بر
درختان و
گیاهان و رفع آلودگی از آبهاست. بنابر بندهش،
خرداد سَروَرِ سال‌ها و ماه‌ها و روزهاست. در متن پهلوی دیگری، به‌نام سی‌روزه، نیز به سروری خرداد بر روزهای سال اشاره شده است.
یکی از یشتهای کوچک اوستا متعلق‌به خرداد امشاسپند است که در آن به ستایش خرداد اشاراتی شده است
از میان موجودات اهریمنی (دیوان)، دیو «تَریز» متضاد خرداد است.
در تعدادی از متون پهلوی نام خرداد به صورت جفت در کنار دیگر امشاسپند، امرداد، ذکر شده‌است.
شباهت واژگانی جفت خرداد و مرداد با نام جفت اسطوره‌ایِ بابِلی،
هاروت و ماروت ، باعث شده است تا درباره یکی بودن این دو جفت یا تحت تأثیر قرار گرفتن آنها از یکدیگر بحث‌هایی مطرح شود؛ اما به نظر می‌رسد یافتن منشأ مشترک دیگری برای این دو مفهوم، جز شباهت واژگانی، دشوار است (برای شباهت‌های هاروت و ماروت با جفت خرداد و مرداد رجوع کنید به اینجا).
خرداد یکی از روزهای ماه در گاه شماریهای رایج در
ایران در دوران
اشکانی و
ساسانی بوده است. هم به ششمین روز هر ماه و هم به سومین ماه هر سال خرداد اطلاق می‌شده است.
مهم‌ترین وقایع مذهبی
زردشتی در روز خرداد از ماه
فروردین (ششمین روز از ماه فروردین) که
نوروز بزرگ یا نوروز کبیر نامیده می‌شود،
رخ داده یا رخ خواهد داد. از جمله این‌که در این روز، جهان و نخستین
انسان (کیومرث) آفریده شد و در همین روز بود که
زردشت به پیامبری مبعوث گردید و این پیش‌بینی که همه رخدادهای مربوط به رستاخیز در
دین زردشتی، در همین روز اتفاق می‌افتد.
در میان نوشته‌های دوران اسلامی نیز ابوریحان بیرونی
به مواردی از رخدادهای مربوط به روز خرداد از ماه فروردین اشاره کرده است. ایرانیان باستان چون بر آن بودند که در این روز برای ساکنان روی
زمین سعادت تقسیم می‌شود، این روز را روز امید (یوم‌الرجاء) نیز می‌نامیدند.
ابوریحان بیرونی
و قزوینی
از جشنی به نام نیلوفر یاد کرده‌اند که در روز خرداد از ماه تیر برگزار می‌شده است.
از نام خرداد به عنوان سومین ماه سال، علاوه بر گاه شماریهای رایج در ایرانِ دوره اشکانی و ساسانی، در منطقه کاپادوکیا نیز استفاده می‌شده است.
در دوره‌ای طولانی در ایران پیش از
اسلام، رواج دوگونه گاه شماری خورشیدی.
باعث شده است تا در این‌گونه گاه‌شماریها موقعیت ماه‌های سال نسبت به یکدیگر، در طول زمان تغییر کند. بر این اساس، ماه خرداد در گاهشماری وهیژکی که در
قرن چهارم پیش از میلاد مقارن همین ماه در گاهشماری عرفی بود، در قرن پنجم میلادی مقارن ماه
بهمن در گاهشماری عرفی (بدون
کبیسه) شد.
در ایران پس از اسلام با استفاده از روشِ اعمالِ کبیسه به وسیله منجمان عهد ملکشاه سلجوقی، ماه خرداد به عنوان سومین ماه فصل
بهار و مقارن برج جوزا قرار گرفت و تثبیت شد
در احکام نجوم دوره اسلامی، ماه خرداد (جوزا) از ماه‌های گرم و تر و بادی معرفی شده است.
بر همین اساس، در
شعر فارسی نیز همواره از ماه خرداد به عنوان ماه گرم یاد شده است
که در آن
درختان به شکوفه می‌نشینند.
براساس آنچه در پاره‌ای
احادیث شیعی ذکر شده، از نظر اختیارات روزها، وجوه چندی برای روز خرداد در نظر گرفته شده‌است. از جمله مناسب بودن این روز برای
تزویج و
صید و
طلب روزی.
در ایران پیش از اسلام، در روز ششمِ خرداد ماه جشنی می‌گرفتند که خردادگان نامیده می‌شد.
از این جشن آگاهی‌های اندکی باقی مانده است. ابوریحان بیرونی
اشارات کوتاهی به این جشن کرده که کمابیش گردیزی
آنها را تکرار نموده است. در ماه خرداد جشن‌های دیگری نیز برگزار می‌شد، از جمله عیدالریاحین.
به‌نوشته قزوینی،
روز سی‌ام خرداد ماه جشن آبریزگان یا عیدالاغتسال بود؛ اما ابوریحان بیرونی
عید اغتسال را روز سیزدهم تیرماه دانسته است.
بر این اساس، نوشته قزوینی
مبنی بر قرار گرفتن آبریزگان در ماه خرداد، صحیح به نظر نمی‌رسد.
(۱) ابوريحان بيرونى، الآثار الباقية عن‌القرون الخالية، چاپ ادوارد زاخاو، لايپزيگ ۱۹۲۳؛
(۲) ابوريحان بيرونى، كتاب التفهيم لاوائل صناعة التنجيم، چاپ جلال‌الدين همائى، تهران ۱۳۶۲ش؛
(۳) ابوريحان بيرونى، كتاب القانون المسعودى، حيدرآباد، دكن ۱۳۷۳ـ۱۳۷۵/ ۱۹۵۴ـ۱۹۵۶؛
(۴) محمدبن عبدالملك اميرمعزى، ديوان، چاپ عباس اقبال آشتيانى، تهران ۱۳۱۸ش؛
(۵) اوستا، يشت‌ها، گزارش پورداود، چاپ بهرام فره‌وشى، تهران ۱۳۵۶ش؛
(۶) پژوهش در متن پهلوى سى روزه كوچك و سى روزه بزرگ، ترجمه آذرميدخت دهدشتى، ] تهران [: فروهر، ۱۳۶۳ش؛
(۷) ابراهيم پورداود، فرهنگ ايران باستان، بخش ۱، تهران ۱۳۵۶ش؛
(۸) حسن تقى‌زاده، گاهشمارى در ايران قديم، تهران ۱۳۱۶ش؛
(۹) بديل‌بن على خاقانى، ديوان، چاپ ضياءالدين سجادى، تهران ۱۳۶۸ش؛
(۱۰) محمدبن محمد زَبيدى، تاج‌العروس من جواهرالقاموس، ج ۱۳، چاپ حسين نصار، كويت ۱۳۹۴/ ۱۹۷۴؛
(۱۱) عبدالامير سليم، «تطبيق روزهاى ماه در فرهنگ ايرانى و احاديث اسلامى، يا، سى روزه در حديث شيعه»، نشريه دانشكده ادبيات و علوم انسانى دانشگاه آذرابادگان، ش ۱۱۱ (پاييز ۱۳۵۳)؛
(۱۲) شهمردان‌بن ابى‌الخير، روضة‌المنجمين، چاپ عكسى از نسخه خطى كتابخانه ملك، با مقدمه و فهرست‌ها و اصطلاحات نجومى از جليل اخوان زنجانى، تهران ۱۳۶۸ش؛
(۱۳) رضا عبداللهى، تاريخ تاريخ در ايران، تهران ۱۳۶۶ش؛
(۱۴) سعيد عريان، راهنماى كتيبه‌هاى ايرانى ميانه: پهلوى ـ پارتى، تهران ۱۳۸۲ش؛
(۱۵) محمدبن يعقوب فيروزآبادى، القاموس المحيط، چاپ يوسف الشيخ محمد بقاعى، بيروت ۲۰۰۵؛
(۱۶) بدرالزمان قريب، فرهنگ سغدى: سغدى، فارسى، انگليسى، تهران ۱۳۷۴ش؛
(۱۷) زكريابن محمد قزوينى، عجائب‌المخلوقات و غرائب الموجودات، بيروت: دارالشرق العربى،
[۳] ؛
(۱۸) محمدصادق كيا، واژه‌نامه طبرى، تهران ۱۳۲۷ش؛
(۱۹) عبدالحى‌بن ضحاك گرديزى، زين‌الاخبار، چاپ عبدالحى حبيبى، چاپ افست تهران ۱۳۴۷ش؛
(۲۰) متون پهلوى، (ترجمه، آوانوشت)، گردآورى جاماسب ـ آسانا، گزارش سعيد عريان، تهران: كتابخانه ملى جمهورى اسلامى ايران، ۱۳۷۱ش؛
(۲۱) مجلسى، بحار الانوار؛
(۲۲) مسعود سعد سلمان، ديوان، چاپ غلامرضا رشيدياسمى، تهران ۱۳۶۲ش؛
(۲۳) مقدسى؛
(۲۴) ديويد نيل مكنزى، فرهنگ كوچك زبان پهلوى، ترجمه مهشيد ميرفخرايى، تهران ۱۳۷۳ش؛
(۲۵) محمدبن محمد نصيرالدين طوسى، زيج ايلخانى، نسخه خطى كتابخانه دانشگاه كيمبريج، ش Browne ۰.۲(۷)، نسخه عكسى كتابخانه بنياد دايرة‌المعارف اسلامى؛
(۲۶) ياقوت حموى، البلدان؛
(۲۷) Christian Bartholomae, Altiranisches Worterbuch, Strasbourg ۱۹۰۴, repr. Berlin, ۱۹۶۱.
(۲۸) Theodor Benfey and Moriz A.Stern, Ueber die Monatsnamen einiger alter Volker insbesondere der Perser, Cappadocier, Juden und Syrer, Berlin ۱۸۳۶.
(۲۹) I.M. Diakonoff and V. A. Livshits, Parthian economic documents form Nisa, in Corpus inscriptionum Iranicarum, part ۲: Inscriptions of the Seleucid and Parthian periods and of eastern Iran and Central Asia, vol.۲: Parthian, ed. D. N. Mackenzie, London ۲۰۰۱.
(۳۰) EIr. s.vv. "Harut and Marut" (by A. Shapur Shahbazi), "Hordad" (by Antonio Panaino).
(۳۱) Ilya Gershevitch, A grammar of Manichean Sogdian, Oxford ۱۹۵۴.
(۳۲) Philippe Gignoux, Glossaire des inscriptions Pehlevies et Parthes, London ۱۹۷۲.
(۳۳) W. B. Henning, "Zum soghdischen Kalender", Orientalia (۱۹۳۹), repr, in Acta Iranica, ۱۴, Tehran and Liege ۱۹۷۷.
(۳۴) Paul Horn, "Neupersische Schriftsprache", in Grundriss der iranischen philologie, ed. Wilhelm Geiger and Ernst Kuhn, vol.۱, Strassburg ۱۹۰۱.
(۳۵) Henrik Samuel Nyberg, A manual of Pahlavi, Wiesbaden ۱۹۶۴-۱۹۷۴.
(۳۶) D. Weber, Ostraca, Papyri und Pergamente, vol.۳, London ۱۹۹۲؛
(۳۷) بندهش، (گردآورى) فرنبغ دادگى، ترجمه مهرداد بهار، تهران: توس، ۱۳۶۹ش؛
(۳۸) عبدالعلى‌بن محمد بيرجندى، شرح زيج جديد سلطانى، نسخه خطى كتابخانه ديوان هند، ش ۲۲۳۷؛
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خرداد»، شماره ۶۹۸۴.
