خرانق
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خَرانَق، بخش و مرکز بخشی در شهرستان
اردکان . است
بخش خَرانق. در مشرق شهرستان اردکان در شمال
استان یزد قرار دارد و از شمال به شهرستان
نائین، از مشرق به شهرستان
طبس ، از
جنوب به شهرستان
بافق و از مغرب به بخش مرکزی شهرستان اردکان محدود می‌شود.
این بخش مشتمل است بر دو دهستانِ رباطات، به مرکزیت رباط پشت بادام و زرین، به مرکزیت آبادی توت.
مرکز بخش آبادی خرانق است
.
خرانق یکی از وسیع‌ترین، کم تراکم‌ترین و خشک‌ترین بخشهای کشور است. این بخش با وسعتی بالغ بر هجده هزار کیلومترمربع، وسیع‌تر از استانهای
اردبیل و
گیلان و چند استان دیگر است.
سطح آن غالبآ دشت های نسبتآ هموار و پوشیده از شن های روان است و به جز چند ناهمواری از رشته‌کوه های منفرد مرکز ایران، ارتفاعات مهمی در خرانق ممتد نیست. دُربید در شمال غربی و هامانه در
جنوب خرانق (ارتفاع بیش از سه هزار متر) و کوههای ساغند در
جنوب رباط پشت بادام (ارتفاع ۲۳۵۰ متر) و چاه جوله (ارتفاع ۲۲۹۳ متر) مهم‌ترین ناهمواری های بخش‌اند که بیش‌تر روستاها را در خود جای داده‌اند و از مناطق عمده دامپروری بخش به شمار می‌روند.
آب و هوای خرانق گرم و خشک است. میانگین دما در قسمت های مختلف بخش بیش از ْ۱۵ و میزان بارش سالیانه کمتر از ۱۰۰ میلیمتر است. در مناطق کوهستانی بخش، به ویژه در بخش غربی میانگین دما بیش از ْ۱۵ و میزان بارش بیش از ۲۵۰ میلیمتر است.
این بخش با کمبود منابع آبی سطحی و زیرزمینی روبه‌روست و رود خرانق که از ارتفاعات پیرامون آبادی خرانق سرچشمه می‌گیرد و به کویر درانجیر منتهی می‌شود، رود فصلی است.
بخش خرانق در ۱۳۱۶ش در
استان یزد تشکیل و از ۱۳۲۴ش جزو شهرستان اردکان شد.
جمعیت آن در سرشماری ۱۳۸۵ش، ۳۱۹۵ تن و تراکم نسبی جمعیت ۱۶ر۰ تن در هر کیلومترمربع بوده است.
در خرانق منابع معدنی و زیرزمینی غنی وجود دارد. معدن اورانیوم خرانق، از بزرگ‌ترین معادن خاورمیانه، در
جنوب آبادی ساغند قرار دارد؛ علاوه بر آن،
معدن چادُرمَلو در
جنوب شرقی آبادی خرانق و معدن سنگ باریت حاجی‌آباد از معادن مهم بخش است.
در بخش خرانق آبادی های قدیمی متعدد و آثار فراوانی وجود دارد، از جمله
رباط پشت بادام؛ آبادیهای انجیره (یا آبخیزه) و ساغند که ابن‌خرداذبه
و مقدسی
از آن نام برده‌اند. آبادی ساغند در ۵۵ کیلومتری مشرق آبادی خرانق واقع و دارای آثاری قدیمی چون قلعه اللّه‌آباد (از آثار سده‌های هفتم یا هشتم)،
کاروان‌سرا و
امامزاده شاه قاسم است؛ آبادیهای مُغِستان با قلعه‌ای کهن، شهرنو با آب‌انبار قدیمی و توت با برجی از دوره قاجار نیز از آبادیهای قدیمی بخش خرانق به شمار می‌رود.
در این بخش کاروان سراهای فراوانی وجود دارد و به سبب کثرت این کاروان‌سراها، نام رباطات نیز به آن اطلاق شده است.
آبادی خرانق، مرکز بخش خرانق، در حدود ۶۵ کیلومتری مشرق اردکان و ۸۰ کیلومتری شمال شرقی یزد، در مسیر راه اصلی یزد ـ
مشهد قرار دارد.
این آبادی که در ارتفاع ۱۷۲۰ متری و کنار رود خرانق قرار دارد، از سه طرف با کوه احاطه شده‌است و از مشرق به نمکزار میان خرانق و ساغند محدود می‌شود.
خرانق از دو قنات دائمی خرانق و مهواد بهره می‌برد، با این حال به جز باغ های محدود، کشاورزی عمده‌ای ندارد. صنایع دستی مهم آن‌جا قالی‌بافی با طرحهای یزدی و کاشانی است.
جمعیت آن در سرشماری ۱۳۸۵ش، ۴۳۳ تن بوده است. اهالی آن‌جا شیعه‌اند و به فارسی با گویش یزدی سخن می‌گویند.
گفته می‌شود سابقه آبادی خرانق بیش‌تر از شهر یزد است.
نام آن در اصل خُورنُق و احتمالا از سکونتگاه‌های
زردشتیان بوده است.
در میان اهالی خرانق مشهور است که این آبادی سابقآ خَبَرْنَق نام داشت که برگرفته از نام فردی زردشتی است.
یزدیها به آن خُرُونُق می‌گویند.
به گفته مستوفی‌بافقی که کتابش را در سده یازدهم تألیف کرده، رباط و دیه خرانق را در حدود چهار هزار سال قبل، فردی به نام خورافروز بنا کرده و خورنق نامیده و به سبب کثرت استعمال به خرانق مشهور شده است
.
از وضع خرانق در پیش از اسلام اطلاع دقیقی در دست نیست. به نظر می‌رسد مکان آبادی خرانه یا خزانه که مؤلفان جغرافیایی اوایل دوره اسلامی در نوزده فرسخی یزد به
نیشابور ــمیان انجیره و ساغند، در شش فرسخی انجیره و دوازده فرسخی ساغندــ از آن نام‌برده‌اند
با آبادی فعلی خرانق مطابقت داشته باشد. بنابر گزارش ها، در این دوره در خرانق دویست سکنه، قلعه، کشت و زرع و باغ وجود داشت.
خرانق در مسیر حرکت
امام رضا علیه‌السلام به خراسان بود.
در سده‌های هشتم و نهم، جاده خرانق در مسیر خراسان رونق داشت.
در اوایل سده یازدهم، رباط خرانق محل جنگ مهاجمان ازبکی که از خراسان به یزد می‌رفتند با
علیقلی‌خان شاملو، حاکم یزد، بود که به شکست
ازبکان انجامید.
پس از آن، کاروانهای میان یزد و خراسان قرنها از این رباط استفاده می‌کردند.
در دوره
پهلوی، خرانق با جمعیتی بالغ بر شش صد تن، قصبه بخش خرانق با هجده آبادی بود، از صحاری آن‌جا زیره سیاه به دست می‌آمد و مردم آن کرباس‌بافی داشتند.
امروزه بافت هسته اصلی خرانق، قدیمی است اما در مجاورت راه یزد ـ مشهد بافت جدیدی شکل گرفته است.
از آثار خرانق اینهاست:
مسجدجامع قدیمی با سنگ قبری به تاریخ ۴۹۹،
منار جنبان با قدمتی بیش از ۱۵۰ سال، قلعه خرانق با شش برج برای حفاظت در برابر مهاجمان، کاروان‌سرای چهار ایوانی با مصالح آجری متعلق به دوره صفوی ــ بازسازی شده در دوره قاجار، مَشْهَدَک یا مَشْهَدُک در نزدیکی گورستان خرانق که به عقیده اهالی محل نماز امام رضا علیه‌السلام بود، دو سنگ قبر از سده هشتم، مزار باباخادم و آب‌انبار.
کاروان سراهای سنگی (متعلق به دوره
مغول ) و
شاه‌عباسی و یزدیها در انجیره، قلعه قدیمی در آبادی دُرْبید و امامزاده پیرغیب در آبادی هامانه از آثار پیرامون آبادی خرانق است.
(۱) ابن‌حوقل، المسالک و الممالک.
(۲) ابن‌خرداذبه، المسالک و الممالک.
(۳) اسکندرمنشی، تاریخ عالم آرای عباسی.
(۴) اصطخری، مسالک الممالک.
(۵) ایرج افشار، «کتیبه‌ای از قرن ششم در خرانق: اطلاعی مهم از گذرگاه حضرت ثامن‌الائمة» یغما، سال ۱۹، ش ۱۲ (اسفند ۱۳۴۵).
(۶) همو، یادگارهای یزد، تهران ۱۳۴۸ـ ۱۳۵۴ش.
(۷) ایران وزارت کشور اداره کل آمار و ثبت احوال، کتاب جغرافیا و اسامی دهات کشور، ج ۳، تهران ۱۳۳۱ش.
(۸) ایران وزارت کشور معاونت سیاسی دفتر تقسیمات کشوری، عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری: آذر ۱۳۸۵، تهران ۱۳۸۵ش (.
(۹) همو، نشریه تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شماره مصوبات آن، تهران ۱۳۸۲ش.
(۱۰) ناصر پازوکی‌طرودی و عبدالکریم شادمهر، آثار ثبت‌شده ایران در فهرست آثار ملی: از ۲۴/۶/ ۱۳۱۰ تا ۲۴/۶/ ۱۳۸۴، تهران ۱۳۸۴ش.
(۱۱) جعفربن محمد جعفری، تاریخ یزد، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۳ش.
(۱۲) عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، تهران ۱۳۶۸ـ ۱۳۷۹ش.
(۱۳) عبدالرفیع حقیقت، فرهنگ تاریخی و جغرافیائی شهرستانهای ایران، تهران ۱۳۷۶ش.
(۱۴) «خورانق ستاره‌ای در کویر: گزارشی از روستای خورانق، محل مرکز مطالعات و همکاری‌های بین‌المللی»، دهیاریها، سال ۲، ش ۸ (تیر ۱۳۸۳).
(۱۵) رزم‌آرا، جغرافیای نظامی ایران.
(۱۶) علی سپهری اردکانی، نگاهی به تاریخ اردکان، ج ۱، اردکان ۱۳۶۴ش.
(۱۷) فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور استان یزد، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۸۱ش.
(۱۸) فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج :۷۳ کویر در انجیر، تهران: اداره جغرافیائی ارتش، ۱۳۶۰ش.
(۱۹) قلاع و استحکامات نظامی، تألیف و تدوین کاظم ملازاده و مریم محمدی، تهران: سوره مهر، ۱۳۸۵ش.
(۲۰) محمدیوسف کیانی و ولفرام کلایس، فهرست کاروانسراهای ایران، تهران ۱۳۶۲ـ ۱۳۶۸ش.
(۲۱) مرکز آمار ایران، سالنامه آماری کشور ۱۳۸۵، تهران ۱۳۸۶ش.
(۲۲) همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن :۱۳۸۵ نتایج تفصیلی کل کشور، ۱۳۸۵ش.
(۲۳) محمدمفيدبن محمود مستوفى بافقى، جامع مفيدى، چاپ ايرج افشار، ج ۳، تهران ۱۳۴۰ش؛
(۲۴)مقدسی، احسن التقاسيم في معرفه الاقاليم.
(۲۵) نقشه تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران، مقیاس ۰۰۰، ۵۰۰، ۱:۲، تهران: سازمان نقشه‌برداری کشور، ۱۳۷۹ش.
(۲۶)نقشه راهنمای استان یزد، مقیاس تقریبی ۰۰۰، ۷۰۰، ۱:۱، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۸۶ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خَرانَق »، شماره ۶۹۷۲.
