خاندان تجانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تِجانی، خاندانی، از خاندانهای مشهور به
علم و ادب و متصدیان امور دیوانی دولت
حفصیان در
تونس می‌باشد.
این خاندان خود را به قبیله تِجان، یکی از قبایل
مراکش (مغرب اقصی) نسبت می‌دهند.
افراد این خاندان حدود سه
قرن به کارهای دیوانی و علمی در دربار سلاطین حفصی مشغول بودند.
به نظر می‌رسد
ابوالقاسم تجانی نخستین فرد از این خاندان بود که با سپاه
عبدالمؤمن موحدی در حدود ۵۵۵ در فتح
تونس (افریقیه) شرکت کرد و در آن‌جا اقامت نمود و
ازدواج کرد و جزو دبیران دولت موحدون گردید.
فرزند ابوالقاسم تجانی یعنی
محمد تجانی نیز شغل دبیری امیران تونس را برگزید.
در سال ۶۰۰ که بنوغانیه، از بازماندگان مرابطون، تونس را تصرف کردند، محمد در معرض مصادره اموال و املاک قرار گرفت، اما با سرکوب شدن بنوغانیه به مقام پیشین خود بازگشت.
در آغاز حکومت حفصیان در تونس (۶۲۵) ابراهیم و احمد، فرزندان محمد تجانی، از دولتمردان و دبیران حکومت شدند و جایگاه والایی نزد
ابوزکریا یحیی (ابوزکریای
اول) بنیانگذار دولت حفصیان، یافتند.
نسل خاندان تجانی از این دو برادر (ابراهیم و احمد) است.
ابراهیم (متوفی ح۶۶۰) در پاسخ به منتقدانِ قصیده
سینیة ابن اَبّار ــ که وی آن را در محضر ابوزکریای
اول سروده و از وی برای نجات شهر بَلَنْسیه (والِنثیا/ والنسیا) مدد جسته بود ــ کتابی به نام مؤازرة الوافد و مبارزة الناقد فی الانتصار لابن الابـّار نوشت که تقدیر و ستایش معاصرانش را به دنبال داشت.
چند تن از شخصیتهای برجسته علمی و ادبی که از نسل این دو برادر بودند و در برخی منابع تاریخی به آن‌ها اشاره شده است عبارت‌اند از:
ابوالحسن
علی بن ابراهیم تجانی:
او در ۶۳۵ در تونس به دنیا آمد.
دروس مقدماتی را نزد نیای مادری‌اش، قاضی
ابوالقاسم جُمَحی و پدرش، ابراهیم تجانی، فراگرفت
همچنین نزد استادانی چون ابن ابّار و حازم قَرطاجِنی و ابن غماز و ابوعبداللّه سوسی تلمذ کرد.
او فقیه و ادیب و کاتب و از شعرای خوش قریحه بود و در سرودن اشعار، سریع البدیهه و حاضرجواب و شوخ طبع بود.
ابوالحسن علی تجانی پس از مرگ استادش
ابن غماز قاضی و محدّث تونسی در ۶۹۳، اخبار و آثار وی را در کتابی به نام تسلیة القلب الحزین فی مراثی قاضی قضاة المسلمین گردآورد.
برخی مورخان، کتاب علامة الکرامة فی کرامة العلامة را اشتباهاً به وی نسبت داده‌اند.
عَبدَری، نویسنده سفرنامه‌ای معروف به رحلة العَبدری، ابوالحسن تجانی را بسیار ستوده و اشعاری از وی نقل کرده و تأکید کرده است که بیشتر اعضای خاندان تجانی ادیب و شاعر و دانشمندند و نیز بیشتر آنان، چه زن چه مرد، قریحه شعری دارند.
ابوالحسن تجانی دوازدهمین معلم از خاندان تجانی بود که به تعلیم در
مسجد تونس پرداخت.
او در ۶۸۴ عازم
حج شد و مدتی ناخواسته در طرابلس اقامت گزید و بعد از انجام مناسک حج به تونس بازگشت و به تدریس مشغول شد و در صرف و نحو عربی سرآمد شد.
تجانی شاگردان بسیاری تربیت کرد که مشهور‌ترین آن‌ها محمدبن جابر
وادی آشی مؤلف برنامج المحمدبن جابر وادی آشی و
ابومحمد عبداللّه تجانی نویسنده سفرنامه معروف رحلة و عبدالواحد
محمدبن طواح مؤلف سبک المَقال لفک العقال بودند.
ابوالحسن تجانی در ۷۱۳ و به روایتی در پانزدهم
صفر وفات یافت.
ابوحفص عمر بن ابراهیم تجانی:
او برادر ابوالحسن تجانی و همانند وی فقیه و ادیب و شاعر بود.
عبدری با وی ملاقات کرده و ابیاتی از اشعار او را در سفرنامه‌اش آورده است.
ابوالفضل محمد بن علی بن ابراهیم بن محمد بن ابی‌القاسم تجانی:
او دبیر دیوان انشا در دربار
ابوعَصیده و
ابویحیی زکریا لحیانی و پسرش
محمدبن یحیی معروف به
ابوضربه بود.
و از نوابغ
عصر و از شعرای مشهور
تونس به شمار می‌رفت.
پسرعمویش،
عبداللّه تجانی، قصاید و نامه‌هایی از او را در کتابش نقل کرده است.
ابوالفضل محمد تجانی کتابهای متعددی داشته که اکنون موجود نیست.
به استناد برخی منابع، مهم‌ترین آن‌ها دو کتاب الناسم و الحِلی التیجانیة (فی) و الحِلل التجانیة، در بارة تراجم بزرگان و نوابغ خاندان تجانی، بوده است
ابوالفضل تجانی به همراه سلطان ابوضربه به مصاف
ابوبکر حفصی، سلطان
مراکش، رفت و در همان نبرد در ۷۱۸ کشته شد.
محمد بن ابراهیم تجانی:
در تونس به دنیا آمد و در همان‌جا نزد علمای وقت تلمذ کرد.
و وارد دیوان انشا شد.
آنگاه به بِجایه رفت و در ۶۸۴ دبیرِ دربار الواثق باللّه ابو زکریا
یحیی بن اسحاق حفصی شد و سپس به فرمان سلطان ابویحیی زکریا لحیانی به تونس بازگشت و بخشی از کار دیوان رسایل را به عهده گرفت.
در ۷۰۶ امیر ابویحیی زکریا هنگام سفر به مشرق و سفر حج، محمد تجانی را در رأس دیوان انشا قرار داد.
محمد تجانی شعر نیز می‌سرود.
او در حدود ۷۱۰ درگذشت.
از وی دو فرزند به نامهای ابوالعباس احمد و ابومحمد عبداللّه به جا ماند.
ابوالعباس احمد بن محمد تجانی:
از تاریخ تولد و فوت و زندگی او اطلاعی در دست نیست؛ فقط می‌دانیم که در تونس به دنیا آمد و در آن‌جا علم و ادب آموخت.
او نیز همانند دیگر افراد خاندانش شعر می‌سرود.
عبداللّه بن محمد بن ابراهیم تجانی:
او مشهور‌ترین و نامدار‌ترین عضو این خاندان به شمار می‌رود.
احمد بن محمد بن عبداللّه تجانی مشهور به ابوالعباس بن کُحَیل:
در ۸۰۲ در تونس به دنیا آمد.
سخاوی نام او را «بجائی» ضبط کرده است.
او نزد بزرگانی چون
عیسی غَبرِینی و
محمدبن آجُرُّم صَنهاجی و
محمد عَجِیسی دانش آموخت.
در ۸۴۶ در قاهره با
ابن حَجَر عَسقَلانی و سخاوی، هر دو از مورخان مشهور مصری، ملاقات کرد و زندگی‌اش را برای سخاوی شرح داد.
سخاوی در الضوء اللامع شرح زندگی او را بتفصیل آورده است.
از وی کتابهایی چون المقدمات، الوثائق العصریة، عون السائرین الی الحق باقی‌مانده است.
احمد تجانی در ۸۵۶ از سمت قاضی عسکری کنار گذاشته شد،
اما سال بعد به مقام سابقش بازگشت
و تا ۸۶۵ در این سمت باقی ماند، آنگاه مفتی شهر شد.
وی در اواخر ۸۶۵
یا در ۸۶۹ وفات یافت.
از زنان مشهور آل تجانی، زنی به نام زینب بود که به روایتی، مادر علی بن ابراهیم تجانی و به روایتی دیگر، خواهر وی
بود.
زینب اشعاری سروده که
عبدری چند بیت آن را، به نقل از ابوالحسن علی، آورده است.
(۱) ابن رشید، مل ء العیبة بما جمع بطول الغیبة فی الوجهة الوجیهة الی الحرمین مکة و طیبة، ج ۲، چاپ محمدحبیب بن خوجه، تونس ۱۹۸۲.
(۲) ابن طواح، سبک المقال لفکّ العقال، چاپ محمدمسعود جبران، بیروت ۱۹۹۵.
(۳) ابن قاضی، درة الحجال فی اسماء الرجال (ذیل وفیات الاعیان)، چاپ محمد احمدی ابوالنور، ج ۱، قاهره ۱۳۹۰/ ۱۹۷۰.
(۴) عبداللّه بن محمد تجانی، رحلة التّجانی، چاپ حسن حسنی عبدالوهاب، تونس ۱۳۷۷/ ۱۹۵۸.
(۵) احمدبابا بن احمد تنبکتی، نیل الابتهاج بتطریز الدیباج، چاپ عبدالحمید عبداللّه هرامة، طرابلس ۱۳۹۸/ ۱۹۸۹.
(۶) محمدبن ابراهیم زرکشی، تاریخ الدّولتین الموحّدیّة والحفصیّة، چاپ محمد ماضور، تونس ۱۹۶۶.
(۷) محمدبن عبدالرحمان سخاوی، الضوء اللامع لاهل القرن التاسع، قاهره (۱۳۵۴ـ۱۳۵۵).
(۸) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النّحاة، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۴.
(۹) حسن حسنی عبدالوهاب، شهیرات التونسیات، تونس ۱۹۶۶.
(۱۰) حسن حسنی عبدالوهاب، کتاب العمر فی المصنّفات والمؤلفین التونسیّین، ج ۱، چاپ محمد عروسی مطوی و بشیر بکوش، بیروت ۱۹۹۰.
(۱۱) محمدبن محمد عبدری، رحلة العبدری المسماة الرحلة المغربیة، چاپ محمد فاسی، رباط ۱۹۶۸.
(۱۲) محمد محفوظ، تراجم المؤلفین التونسیین، بیروت ۱۹۸۲ـ۱۹۸۶.
(۱۳) محمدبن محمد مخلوف، شجرة النور الزکیّة فی طبقات المالکیة، قاهره ۱۳۴۹ـ۱۳۵۰، چاپ افست بیروت (بی‌تا).
(۱۴) محمدبن محمد مراکشی، الذیل و التکملة لکتابی الموصول و الصّلة، سفر
اول، چاپ محمدبن شریفه، بیروت: دارالثقافه، (بی‌تا).
(۱۵) احمدبن محمد مقّری، نفح الطیب، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۳۸۸/ ۱۹۶۸.
(۱۶) محمد نیفر، عنوان الاریب عمّا نشأ بالبلاد التّونسیّة من عالم اریب، تذلیل و استدراک علی نیفر، بیروت ۱۹۹۶.
(۱۷) محمدبن جابر وادی آشی، برنامج الوادی آشی، چاپ محمد محفوظ، بیروت ۱۹۸۲.
(۱۸) محمدبن محمد وزیر، الحلل السّندسیّة فی الاخبار التونسیّة، چاپ محمدحبیب هیله، بیروت ۱۹۸۵.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خاندان تجانی»، شماره۳۲۸۰.
