خاطرات ممتحن‌الدوله (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خاطرات ممتحن الدولة اثر حسینقلی خانشقاقی است که به
زبان فارسی در سال ۱۳۵۳ ه. ش پیرامون زندگی نامه میرزا مهدی خان ممتحن الدوله خان شقاقی نوشته شده است.
در ابتدا پیشگفتاری از ایرج افشار و سپس سرآغازی به قلم حسین قلی خان خانشقاقی و نمونه خط ممتحن الدوله و نسب نامه خاندان ممتحن الدوله به صورت نمودار و سپس مقدمه مولف ذکر شده است.
کتاب حاضر در هفت فصل در نسب، مسافرت به
فرانسه ، بازگشت به ایران، ورود به
تهران ، ماموریت
ایتالیا ، ماموریت موتمن الملک به
مشهد و ازدواج مجدد و وفات میرزا مهدی خان شقاقی تنظیم یافته است، پایان کتاب ذیلی که پیرامون نکاتی چند درباره خاندان مادری خانشقاقی و به قلم خودش مطرح شده است.
پیرامون شخصیت میرزا مهدی خان شقاقی (ممتحن الدوله) می‌خوانیم که وی، اولین مهندس (آرشیتکت)
ایران است. در سال ۱۲۶۳ ه. ق (۱۲۲۳ ه. ش. و ۱۸۴۳ م.) در تهران، محله
سنگلج که مرکز سلطنت آن زمان تهران بود، متولد شد. پس از چند سال تحصیل در مکتب سرخانه و در مدرسه دارالفنون جدید التاسیس در سال ۱۲۷۶ ه. ق. (۱۲۳۶ ه. ش. و ۱۸۵۷ م.) بر اثر یک سلسله اتفاقات خانوادگی به دستور شخص
ناصرالدین شاه با اولین هیات محصلین به
پاریس (
فرانسه ) اعزام شد و پس از اتمام تحصیلات متوسطه و اخذ گواهینامه مهندسی معماری در مدرسه عالی اکل نورمال سوپریور دوپاری و دانشکده معماری (آرشیتکتور) پاریس در سال ۱۲۴۳ ه. ش. (۱۸۶۴ م.) به ایران بازگشت.
ا ز جمله آثار مشهور وی می‌توان به ساختمان‌های
مسجد سپهسالار (
شهید مطهری فعلی)، مجلس شورای ملی، پارک اتابک و
قصر فیروزه اشاره کرد که طراحی و نقشه کشی آنها را شخصا انجام داده و در اتمام آنها نظارت نموده است.
(ممتحن الدوله) در خاطرات خود پیرامون چگونگی نیل به لقب ممتحن الدوله می‌نویسد که به علت ترجمه و تالیف کتاب حقوق بین المللی و نیز تشویق وزارت خارجه به افتتاح مدرسه علوم سیاسی و نوشتن پروگرام این مدرسه با همکاری سعدالدوله به لقب ممتحن الدوله و عنوان جنابی مفتخر و به دریافت مبلغ هشتصد تومان اضافه مواجب و رتبه امیر تومانی نایل شد و بعدا دارای نشان و تمثال ناصرالدین شاهی گردید.
وی در تمام مدت وزارت امور خارجه قوام الدوله مقام مستشاری داشت و در سفر ناصرالدین شاه به
اروپا ملتزم رکاب بود. در سفر اول مظفرالدین شاه به اروپا نیز در رکاب بود؛ ولی از پطرزبورغ مامور کمیساریای راه انزلی به تهران شد. وی تا مدتها بعد مقام مستشاری وزارت خارجه را حفظ کرد.
به اعتقاد بسیاری از صاحب نظران، دوره سلطنت ناصرالدین شاه قاجار نقطه عطفی در معماری و شهرسازی ایران محسوب می‌شود. در این دوره به علت مسافرت‌های مکرر ناصرالدین شاه به کشورهای خارج و متعاقب آن توسعه ارتباطات جامعه سنتی ایرانی با دنیای مدرن غرب و مظاهر تمدن آن، دگرگونی‌هایی در تمام زمینه‌های اجتماعی و فرهنگی صورت می‌گیرد که معماری نیز از آن مبرا نیست.
در حقیقت دوره سلطنت ناصرالدین شاه را می‌توان سرآغاز تحولات گوناگون در بینش و سپس فرم و ساختار معماری ایران در نظر گرفت. همچنین تقریبا از همین زمان است که نظام سنتی حرفه
معماری در ایران تغییر می‌یابد و با ورود نخستین فارغ التحصیلان رشته معماری که در خارج از کشور تعلیمات آکادمیک را پشت سرگذاشته بودند، ترسیم نقشه‌های ساختمانی و استفاده از نقشه به عنوان یک زبان فنی و تصویری بین المللی، برای اولین بار در معماری کشور مطرح می‌شود. برای اغلب معماران شاید این سوال مطرح باشد که اولین معمار تحصیل کرده ایرانی که نقشه‌های ساختمانی را به صورت امروزی ترسیم می‌کرده، چه شخصی بوده است؟
با توجه به اینکه مدارس معماری در کشور ما سال‌ها بعد از کشورهای غربی تاسیس شدند و پیشینه تاسیس مدارس معماری در کشور ما به دهه ۱۳۰۰ خورشیدی بر می‌گردد، برای یافتن اولین معمار تحصیل کرده ایرانی، باید در بین اولین گروه فارغ التحصیلان ایرانی خارج از کشور جست وجو کرد.
در ضمن این جست وجو به اولین مهندس معمار ایرانی برمی خوریم که در
فرانسه در رشته معماری و طراحی صنعتی فارغ التحصیل شد و مواد درسی که گذراند، دقیقا با دروس امروزی دانشکده‌های معماری مطابقت دارد. آثار او نیز دقیقا از روی نقشه‌های مدون (پلان، نما، مقطع و پرسپکتیو) ساخته شده است.
این شخص میرزامهدی خان شقاقی نام داشت که می‌توان او را با اطمینان اولین معمار تحصیل کرده ایران دانست. وی جزو اولین گروه دانشجویان ایرانی بود که از سوی ناصرالدین شاه قاجار جهت تحصیل در رشته‌های مختلف به خارج از کشور اعزام شدند.
مخارج تحصیلی او به موجب گزارش میرزا ملکم خان به ناصرالدین شاه بالغ بر ۳۰۰ تومان شده بود. میرزامهدی خان مهندس بعد از دو سال تحصیل مقدماتی به پاریس آمد و پس از شش ماه امتحان ورودی را گذراند و وارد اکول سانترال دزآرت اما نوفاکتور (مدرسه مرکزی هنر و صنایع ساخت) شد و بعد از سه سال با دیپلم مهندسی راه و پل سازی فارغ التحصیل شد.
این خاطرات، در بردارنده نکات مهم و جالبی از نظام آموزشی معماری در آن دوره است. برای مثال مهدی خان می‌نویسد که دانشجویان می‌بایست، برای ورود به سال دوم پروژه عملی نقشه
مریض خانه‌ای را به طور کامل ترسیم کنند که او در نقشه‌های ارایه شده وضعیت اتاق‌های بیماران و ملاحظه حفظ الصحه، مخزن
آب و رختشوی خانه و
حمام و اتاق‌های
اطباء و جراحی، آشپزخانه و نماهای این بنا و نمایش باغ و غیره را طولی کشیده بوده است که به هنگام اجرا توسط مقاطعه کار، نیازی به حضور مهندس آرشیتکت نباشد.
همچنین در بخش دیگری از خاطرات او در مورد شیوه آزمون معماری در آن زمان آمده است که کاغذ نقشه کشی می‌بایست روی تخته‌های مخصوص با یک ذرع و نیم طول و سه چارک عرض چسبانده شود و پس از اتمام آن می‌بایست ورقه کاغذ را از روی تخته‌ها بردارند و امضا کنند و با یک شرح مبسوط راجع به آن تسلیم ممتحن کنند که او نیز جزء به جزء آن را رسیدگی می‌کرد و نمره می‌داد تا درجات فضل هر یک از دانشجویان معلوم شود.
میرزا مهدی بعد از بازگشت از فرانسه با مشکلات خانوادگی متعددی روبه رو شد و مدت‌های زیادی را بدون شغل و با وضع مالی اسفناک سپری کرد و تا ۱۵ سال کسی برای کار طراحی ساختمان به او رجوع نکرد. کار به جایی رسید که مجبور شد به صورت عمله روزمزد به طور ناشناس در ساختمان‌های خصوصی مشغول به کار شود، تا اینکه روزی در سر ساختمانی،
وزیر امور خارجه وقت به طور اتفاقی او را دید و به سبب شناختی که از پدر مهدی خان داشت، او را حضور ناصرالدین شاه برد.
میرزا مهدی طی ملاقاتی که با ناصرالدین شاه در بیرون شهر داشت، به دستور او ساختمان
قصر فیروزه را طراحی کرد؛ اما به دلیل نپذیرفتن دخل و تصرف‌های شاه در طرح، این کار از او گرفته شد. البته قصر فیروزه با نقشه او ۵- ۴ سال بعد به اتمام رسید که اکنون هم ساختمان آن باقی است. او در سال ۱۲۹۷ هجری قمری به مقام نیابت دوم وزارت خارجه منصوب شد و در زمان وزارت خارجه ناصرالملک نیابت اول را به او محول کردند. میرزا مهدی خان شقاقی به خاطر خدماتش در وزارت امور خارجه به لقب ممتحن الدوله نایل شد و بعدها نیز نشان تمثال ناصرالدین شاه را به او اهدا کردند. اولین معمار تحصیل کرده ایرانی در سال ۱۲۹۹ شمسی در سن ۷۶ سالگی در گذشت.
برخی از آثار معماری میرزامهدی خان شقاقی عبارتند از: وزارت خانه‌های جدید در اطراف
میدان ارگ که ساخته نشدند. عمارت بهارستان و مسجد ناصری (سپهسالار) به سفارش مرحوم سپهسالار. عمارت معتمدالسلطنه (میرزا ابراهیم). عمارت و باغ سید عبدا... پسر سید موسی تقرشی در خارج از دروازه
قزوین . عمارت قوام الدوله ثانی در گوشه لاله زار (شامل چهار حیاط و دو عمارت اندرونی و دو عمارت بیرونی مجاور هم و یک حمام بزرگ با دو بخش عمومی و خصوصی) پله اصلی عمارت ناصرالملک که با همان نقشه ساختمان بهارستان اجرا شد. عمارت مسکونی سعدالدوله که دارای پلکان معلق بود، عمارت میرزا سعید خان موتمن الملک انصاری (وزیر امورخارجه وقت)، عمارت حسام السلطنه (ابوالنصر میرزا). عمارت محمدولی خان سپهسالار تنکابنی در چهارراه لاله زار و ساختمان جدید سفارت
ایران در
استانبول در زمان سفیر کبیری میرزا حسین خان سپهسالار که در موقع بازگشت از استانبول به ایران طراحی شده است.
فهرستی از مطالب کتاب در ابتدای آن ذکر شده است. در پایان کتاب نیز فهرست راهنما عنوان گردیده است.
کتاب حاوی تصاویر و عکسهای فراوانی از شخصیت‌های مختلف دوران خانشقاقی می‌باشد.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
