خاستگاه تکثرگرایی دینی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
در بیان خاستگاه تکثرگرایی دینی می توان گفت، تکثرگرایی دینی در جهان غرب و در بستر اختلاف های فرقه ای
مسیحیت زاده شد و در دهه های اخیر به جهان
اسلام راه یافت.
در جهان مسیحیت که زادگاه اندیشه تکثرگرایی دینی است به این پرسش که کدام دین بر حق و نجات بخش است سه پاسخ محوری داده شده است:
۱.
تکثرگرایی (پلورالیسم: Pluralism)، چنان که جان هیک معتقد بود که در درون هریک از سنت های دینی بزرگ جهان، تحول و دگرگونی افراد بشر از خودمحوری به حقیقت (
خدا ) محوری صورت می‌پذیرد.
۲.
انحصارگرایی (اِکسکلوزیویسم: Exclusivism)که بیش‌تر دین پژوهان
مسیحی به آن معتقدند و کمال و رستگاری را منحصر در یک دین خاص (مسیحیت) می دانند.
برپایه تعالیم سنتی مسیحیت، جز از راه فداکاری
حضرت مسیح (علیه السلام)، راه دیگری به سوی
نجات نیست و حتی
پیامبران بزرگ باید تا
روز رستاخیز در لیمبو (به اعتقاد مسیحیان محلی است که در آن پیامبرانی از قبیل
حضرت موسی (علیه السلام) و نیز کودکانی که
غسل تعمید داده نشده‌اند در انتظار روز
قیامت به سر می‌برند و در آن‌جا عذابی نیست) به انتظار بنشینند تا حضرت مسیح (علیه‌السلام) برای رهایی آنان اقدام کند.
۳.
شمولگرایی (اینکلوزیویسم: Inclusivism) که حد فاصل میان دو نظریه پیشین و بدین معناست که گرچه تنها یک راه برای
رستگاری وجود دارد و صرفاً در یک دین خاص قابل شناسایی است؛ ولی لطف خدا به انحای گوناگون در ادیان مختلف تجلی یافته و هرکس حتی اگر از
اصول اعتقادی
دین حق چیزی نشنیده باشد، می تواند رستگار شود.
کارل رانر (Karl Rahner)، الهیات دان
کاتولیک آلمانی، طرفدار این نظریه است و از نجات یافتگان غیر مسیحی با نام «مسیحیان بی عنوان و گمنام» یاد می‌کند.
جان هیک نیز این نظریه را چنین تبیین می‌کند که حقوق
کفاره حضرت مسیح (علیه السلام) همه گناهان بشری را می‌پوشاند، به گونه ای که اکنون همه ابنای بشر در معرض لطف و رحمت الهی قرار دارند، هرچند که هرگز نام حضرت مسیح (علیه السلام) را هم نشنیده باشند.
مایه های
اصلی تفکر تکثرگرایی دینی را در اندیشه های
لیبرالیستی ، اعم از لیبرالیسم سیاسی و دینی می‌توان یافت، زیرا لیبرالیسم سیاسی بر اهمیت
تسامح و تساهل ،
آزادی عقیده و
حقوق خصوصی افراد تأکید دارد و می‌توان گفت تکثرگرایی دینی کوششی در جهت یافتن مبنایی برای تسامح و تساهل است.
برخی عناصر تکثرگرایی دینی را می‌توان در نوشته های فردریک شلایرماخر (Fridrich Schleier macher) منطق دان و فیلسوف آلمانی و بنیانگذار
پروتستانتیسم لیبرال (LiberalProtstantism) در قرن نوزدهم یافت که به نظر او همه ادیان، در بردارنده حقیقت الهی هستند.
پروتستانتیسم لیبرال، تفسیرهای نامتعارف از
کتاب مقدس و دیگر اعتقادات دینی را به راحتی می‌پذیرفت.
به گفته لِگِنْ هاوْزِن (Legen Hausen) نومسلمان امریکایی، بحث تکثرگرایی دینی در
اروپا هنگامی آغاز شد که پس از
جنگ جهانی دوم و در نیمه دوم قرن بیستم گروه‌هایی از کشورهای مختلف به اروپا مهاجرت کردند و دین
مسیحیت را نپذیرفتند.
فرقه های گوناگون مسیحی اینان را اهل
دوزخ و شایسته هرگونه رفتاری می‌دانستند؛ ولی برخی متکلمان مسیحی که در میان غیر مسیحیان نیز افراد خوبی را می‌دیدند به تعالیم
کلیسا بدگمان شدند و برای طرد آن، پیشنهادهایی و از جمله تکثرگرایی دینی را مطرح کردند.
نخستین عکس العمل در نوشتار کارل رانر دیده می‌شود که پیشنهاد کرد مسیحیان می‌توانند بپذیرند که کسی رسماً مسیحی نباشد و خدا به سبب طرز زندگی و اخلاقش او را مسیحی به شمار آورد.
جان هیک نیز همه متدینان به ادیان گوناگون را اهل نجات دانست و حتی ابایی نداشت که طرفداران مکاتبی مانند
کمونیسم را نیز اهل نجات بداند، از این رو واکنش های تندی بر ضد او صورت گرفت و بیش‌تر مسیحیان او را طرد کردند.
هیک مفصل ترین تبیین خود از تکثرگرایی دینی را در کتاب «تفسیر دین» آورده که در سال ۱۹۸۹ میلادی منتشر شده و در کتاب دیگرش، «کلام مسیحی» درباره ادیان به نقدهای وارد بر این
نظریه پاسخ داده و در سال ۱۹۹۵ میلادی منتشر ساخته است.
به گفته لِگِنْ هاوْزِنْ، همزمان با هیک،
کشیش کانادایی، ویلفرد کنت ول اسمیت (Smite) همین دیدگاه را مطرح کرد و این دو را می‌توان مهم ترین مطرح کنندگان تکثرگرایی دینی در میان مسیحیان دانست.
تکثرگرایی دینی به وسیله روشنفکران
مسلمان به دنیای
اسلام نیز راه یافت
؛ طرح مباحثی همچون «صراط های مستقیم»
، «
انقلاب کپرنیکی در کلام»
، «تعدد قرائت‌ها از دین»
، «قبض و بسط تئوریک شریعت»
و «به رسمیت شناخته شدن ادیان اهل کتاب در قرآن»
به وسیله روشنفکران و نویسندگان ایرانی نیز در جهت ترویج همین اندیشه است.
برخی در ترویج تکثرگرایی دینی، نظریه جان هیک را به عنوان «نظریه جدید الهیات جامع و جهانی» پنداشته و گفته‌اند که از طریق همسنخی بین ادیان می‌توان جوهره
اصلی و
فطری ادیان را که توحید است برگرفت و پوسته عقاید موروثی و اکتسابی و غیر
اصلی را به دور افکند و بدین سان به
تألیف قلوب و همدلی مؤمنان سراسر جهان دست زد.
دائرة المعارف قرآن کریم، جلد ۸، برگرفته از مقاله «تکثرگرایی دینی».
