حکیمه خاتون
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حکیمه
دختر امام جواد (علیه‌السلام)،
خواهر امام هادی (علیه‌السّلام) و عمۀ
امام عسکری (علیه‌السلام)، یکی از بانوان نقش آفرین در
تاریخ پرافتخار
شیعه است.
«حکیمه» معروف به «حکیمه خاتون» عمه
امام عسکری (علیه‌السلام) است که درباره تولد، کودکی و زندگی ایشان ـ مانند دیگر فرزندان غیر معصوم
ائمه ـ اطلاعات اندکی وجود دارد و تنها گزارش‌هایی از ایشان درباره تولد [[|امام زمان (عجل‌الله‌فرجه‌الشریف)]] و نیز احوالات مادر آن حضرت وجود دارد.
قابل توجه است که در فرزندان ائمه (علیهم
السلام)، دو نفر به نام «حکیمه» معروف‌اند. یکی حکیمه، دختر
امام موسی بن جعفر (علیه‌السلام) که به هنگام تولد امام جواد (علیه
السلام) حضور داشته، کیفیت ولادت آن حضرت را بیان می‌کند. وی از زنان محترم بوده که محضر سه امام را درک کرده است. دیگری، حکیمه دختر امام جواد (علیه
السلام) است که امروزه در میان
شیعیان از شهرت بیش‌تری برخوردار است.
درباره
تاریخ ولادت «حکیمه خاتون» گزارشی نیافتیم، ولی با توجه به تاریخ ولادت برادر بزرگ ایشان
امام هادی (علیه‌السلام) در سال ۲۱۲ قمری
و نیز تاریخ وفات پدر بزرگوارشان امام جواد (علیه
السلام) در سال ۲۲۰ قمری،
می‌توان تاریخ تولد «حکیمه خاتون» را دهه دوم قرن سوم قمری، یعنی بین سال‌های ۲۱۳ ـ ۲۲۰ قمری دانست.
برای اثبات وجود دختری به نام حکیمه از دختران امام جواد (علیه
السلام)، مستنداتی وجود دارد:
شیخ صدوق چندین روایت از ایشان نقل می‌کند که خود بهترین
سند برای وجود چنین دختری برای امام جواد (علیه
السلام) است.
اما پرسشی وجود دارد که چرا
شیخ مفید در کتاب
الارشاد خود، تنها فاطمه و امامه را به عنوان دختران امام جواد (علیه
السلام) معرفی کرد، بدون آن‌که نامی از «حکیمه خاتون» ببرد؟!
این موضوع، برخی اندیشمندان متأخر را نیز به
تعجب واداشته است.
ولی به دو دلیل می‌توان گفت که شیخ مفید نیز وجود دختری به نام حکیمه را برای امام جواد (علیه
السلام)
انکار نمی‌کند:
شیخ مفید بعد از ذکر نام پسران و دختران امام جواد (علیه
السلام)، با قطعیت اعلام می‌کند که جز پسران یادشده، پسر دیگری برای حضرتشان وجود نداشته است (لم یخلّف ذکراً غیر ما سمیناه)؛ اما در مورد دختران، چنین قطعیتی را ابراز نمی‌کند.
خود ایشان در همان کتاب ارشاد، با نقل روایتی از حکیمه خاتون، عملاً بر وجود چنین فرزندی صحه می‌گذارد:
اَخْبَرَنِی اَبُوالْقَاسِمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ رِزْقِ الله قَالَ حَدَّثَنِی مُوسَی بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ بْنِ حَمْزَةَ بْنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ حَدَّثَتْنِی حَکِیمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ وَ هِیَ عَمَّةُ الْحَسَنِ ع اَنَّهَا رَاَتِ الْقَائِمَ ع لَیْلَةَ مَوْلِدِهِ وَ بَعْدَ ذَلِک.
از طرفی، غیر از
راویان متقدم (مانند شیخ صدوق) دیگر مؤلفان مانند
طبری که او نیز مانند شیخ مفید از مؤلفان قرن پنجم است، در کتاب «
دلائل الامامه»، ذیل فرزندان امام جواد به حکیمه اشاره می‌کنند.
به هر حال «حکیمه خاتون»، با «ابوعلی
حسن بن
علی مرعش بن
عبیدالله بن
ابی‌الحسن محمد اکبر بن
محمدحسن بن
حسین اصغر بن
امام سجاد (علیه‌السلام)»
ازدواج کرد.
ثمره این ازدواج، سه فرزند به نام حسین، زید و حمزه بود
و هم‌چنین نوادگانی از ایشان در سرزمین
ری و
قزوین می‌زیستند.
از
روایات اسلامی به روشنی استفاده می‌شود که مادر حضرت مهدی (علیه
السّلام) آموزه‌های دینی را در مکتب این بانوی بزرگوار فراگرفته است. افزون بر آن، حضور فعال وی در شب ولادت آخرین پیشوای
معصوم و
منجی موعود، نشان از جایگاه ویژۀ وی در خاندان
عصمت و طهارت دارد.
وی نخستین بانویی است که جمال دل آرای پیشوای آخرین را مشاهده کرده، یگانه روایتگری است که حکایت آن تولد منجی موعود را به تفصیل گزارش کرده است. امروزه دربارۀ چگونگی ولادت حضرت مهدی (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) مشهورترین گزارشی که می‌توان ارائه کرد، سخنان ارزشمند این بانوی بزرگ است.
شیخ صدوق، این حادثه بزرگ را از
زبان آن بانوی بزرگ چنین آورده است:
حکیمه دختر امام جواد (علیه
السّلام) گوید:
امام حسن عسکری (علیه
السّلام) مرا به نزد خود فراخواند. و فرمود: ای عمه! امشب
افطار نزد ما باش! که شب نیمه
شعبان است و خدای تعالی امشب
حجت خود را (که حجت او در روی
زمین است) ظاهر سازد. گوید: گفتم: مادر او کیست؟ فرمود:
نرجس. گفتم: فدای شما شوم اثری در او نیست، فرمود: همین است که به تو می‌گویم. گوید: آمدم و چون
سلام کردم و نشستم، نرجس آمد کفش مرا بردارد و گفت: ای بانوی من و بانوی خاندانم حالتان چطور است؟ گفتم: تو بانوی من و بانوی خاندان من هستی، گوید: از کلام من ناخرسند شد و گفت: ای عمه جان! این چه فرمایشی است؟ گوید: بدو گفتم: ای دختر جان! خدای متعال امشب به تو فرزندی عطا فرماید که در
دنیا و
آخرت آقا است. گوید: نرجس
خجالت کشید و
حیاء کرد...
موسی بن محمد گوید: حکیمه دختر محمد بن علی (امام جواد) (علیهما
السلام) که عمۀ پدر آن حضرتست به من گفت که خود او آن حضرت را در شب ولادتش و هم بعد از آن دیده است.
احمد بن ابراهیم گوید: شرفیاب حضور حکیمه دختر
محمد بن علی (امام نهم) خواهر
ابوالحسن عسکری (امام دهم) گردیدم سال دویست و شصت و دو بود و در
مدینه بودم و از پشت پرده با او سخن گفتم و از
دین وی پرسیدم. کسی که باید امام بداند برای من نام برد و به من گفت: فلان پسر
حسن عسکری (علیه‌السّلام) نام او را گفت، گفتم قربانت او را
معاینه کردی یا خبر او را شنیدی؟ گفت: خبر او را از امام یازدهم شنیدم و برای مادرش نوشته بود، گفتم: آن مولود کجا است؟ گفت پنهانست.
گفتم:
شیعه به چه کسی مراجعه کند؟ حکیمه گفت: به جدۀ او مادر امام یازدهم. گفتم:
وصیت خود را به زنی واگذاشته است؟! حکیمه گفت:
پیروی از
حسین بن علی بن ابیطالب (علیه
السّلام) کرده است، زیرا آن حضرت به حسب ظاهر وصایای خود را به خواهرش
زینب دختر
علی بن ابیطالب سپرد (برای پنهان کردن
امامت پسرش
علی بن الحسین). سپس فرمود: شما مردمی مطلع از اخبار هستید؛ آیا در
روایات به شما نرسیده که نهمین فرزند حسین (علیه
السّلام) زنده است و میراثش تقسیم می‌شود؟
علامه مجلسی در «
بحارالانوار» پس از بیان زیارات مخصوص امامین عسکریین (علیه
السلام) در
سامرا می‌نویسد:
«همانا در این
بقعه شریف قبری است منسوب به نجیبه کریمه، عالمه فاضله، نقیه رضیه، حکیمه بنت ابوجعفر جواد الائمه (علیه
السلام). کسی که محرم اسرار
اهل بیت (علیهم‌السلام) بود و مادر حضرت قائم (عجل‌الله‌فرجه‌الشریف) در محضر او
معارف دینیه را آموخت، در هنگام ولادت حضرت حجت حاضر بود و بارها به محضرش رسیده و آن حضرت را زیارت می‌نمود؛ پس از شهادت امام حسن عسکری (علیه
السلام) از سفراء و ابواب امام زمان (عجل‌الله‌فرجه‌الشریف) به شمار می‌رفت».
با توجه به مطالبی از این دست، می‌توان به جلالت،
شرافت، فضیلت،
حیا و
عفت این بانوی مکرمه پی برد.برخی منابع متأخر، وفات آن مخدره را
سال ۲۷۴ قمری اعلام کرده‌اند.
موضوعات روایاتی را که از حکیمه خاتون نقل شده، به صورت زیر می‌توان تقسیم‌بندی نمود:
۱. روایات درباره مادر امام زمان (عجل‌الله‌فرجه‌الشریف): روایات درباره مادر حضرت حجت (عجل‌الله‌فرجه‌الشریف) متعدد است؛ ولی یکی از آن روایت‌ها را حکیمه خاتون نقل می‌کند.
۲. روایات درباره تولد امام زمان؛
۳. روایات درباره امامت
حضرت مهدی (عجل‌الله‌فرجه‌الشریف).
ولادت حضرت مهدی (علیه‌السلام)،
شاهدان ولادت.
فرهنگنامه مهدویت، خدامراد سلیمیان، ص۱۹۱-۱۹۲، برگرفته از مقاله «حکیمه خاتون». پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «حکیمه خاتون»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۲/۲۳.
