• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

حکیمان عرب پیش از اسلام

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



حکیمان عرب پیش از اسلام، حکمایی بودند که در شکل‌گیری نظام اخلاقی جامعه عرب پیش از اسلام نقش مهمی ایفا نموده‌ و اندرزهای‌ آنان محور اصلی‌ تعالیم‌ اخلاقی‌ اعراب پیش از اسلام بود. در این نوشتار به زندگی برخی از این حکیمان پرداخته شده است.



حکمت‌ به‌ مفهوم‌ اندرزهای‌ کاربردی‌ که‌ از اندیشه‌ و تجربه‌ دانایان‌ نشأت‌ گرفته‌ است‌، از دیر زمان‌ در آموزش‌های‌ اخلاقی‌ مردم‌ مشرق‌ زمین‌، از جمله‌ اقوام‌ سامی‌ جایگاهی‌ ویژه‌ داشته‌، و در نظام‌ اخلاقی‌ عرب‌ پیش‌ از اسلام‌ نیز اندرزهای‌ حکیمان‌، محور اصلی‌ تعالیم‌ اخلاقی‌ را تشکیل‌ می‌داده‌ است‌. شماری‌ از حکیمان‌ کهن‌، در شکل‌دادن‌ به‌ نظام‌ اخلاقی‌ جامعه عرب‌، در واقع‌ یا در اسطوره‌ نقش‌ مهمی‌ ایفا نموده‌اند.


لقمان که‌ غالباً فردی‌ از قوم‌ باستانی‌ عاد شناخته‌ شده‌ است‌، در فرهنگ‌ عربی‌ پیش‌ از اسلام نقشی‌ انکارناپذیر داشته‌، و حکمت او ضرب‌المثل‌ بوده‌ است‌. از همین‌روست‌ که‌ قرآن‌ کریم‌ نیز از او به‌ عنوان‌ حکیمی‌ برجسته‌ نام‌ می‌برد و نمونه‌هایی‌ از مواعظ او را یادآور می‌شود. نام‌ لقمان‌ را به‌ عنوان‌ نماد حکمت‌ عربی‌ در بازمانده‌های‌ ادب‌ عربی‌ پیش‌ از اسلام‌ به‌ تکرار می‌توان‌ یافت‌ از روایات‌ چنین‌ برمی‌آید که‌ مجموعه‌ای‌ مدون‌ از حکمت‌های‌ لقمان‌ تا روزگار پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) رواج‌ داشته‌، و نسخه‌ای‌ از این‌ مجموعه‌ که‌ از آن‌ به‌ مجله لقمان‌ تعبیر می‌شده‌، در اختیار سوید بن‌ صامت‌ از رجال‌ عصر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بوده‌ است‌.
پس‌ از ظهور اسلام‌ نیز تأیید قرآن‌ کریم‌ بر جایگاه‌ لقمان‌ در حکمت‌آموزی‌، بهترین‌ انگیزه‌ بود تا عالمان‌ اسلامی‌ نیز بر حفظ و ترویج‌ حکمت‌ لقمانی‌ اهتمام‌ ورزند. علاوه‌ بر نسخه‌های‌ مستقل‌ با عنوان‌ حکمه لقمان‌ یا عناوین‌ نزدیک‌ بدان‌، نمونه‌هایی‌ از گفته‌ها و اندرزهای‌ لقمان‌ در آثار اخلاقی‌ و دیگر آثار اسلامی‌ جای‌ داده‌ شده‌ است‌.
[۶] ثعلبی‌، احمد بن محمد، قصص‌ الانبیاء، ج۱، ص۴۹-۵۲.
[۸] ابوعلی‌ مسکویه‌، احمد بن محمد، الحکمه الخالده، ج۱، ص۲۷- ۲۸.
ستایش‌ قرآن‌ کریم از شخصیت‌ لقمان‌ از یک‌سو، و نقل‌ افسانه‌هایی‌ گوناگون‌ از لقمان‌ که‌ اعمالی‌ ناپسند از دیدگاه‌ اخلاق‌ اسلامی‌، چون‌ قتل‌ فرزند به‌ خشم‌ و زیاده‌روی‌ در اکل‌
[۱۲] ابوهلال‌ عسکری‌، حسن بن عبدالله، جمهرة الامثال‌، ج۱، ص۱۰-۲۰.
را به‌ این‌ حکیم‌ نسبت‌ داده‌اند، موجب‌ گشته‌ است‌ که‌ برخی‌ نویسندگان‌ اسلامی‌ برای‌ رفع‌ این‌ مشکل‌، لقمان‌ِ قرآن‌ را شخصی‌ جز لقمان‌ عادی‌ بینگارند.


در شمار حکیمان‌ عرب‌ به‌ روزگاری‌ نه‌چندان‌ دور از بعثت‌، اکثم‌ بن‌ صیفی‌ نامبردار است‌. که‌ حکمت‌های‌ او تا قرن‌ها پس‌ از ظهور اسلام‌ در میان‌ عرب‌ تداول‌ داشته‌ است‌. بسیاری‌ از ضرب‌المثل‌های‌ مشهور عربی‌ از کلمات‌ قصار اکثم‌ دانسته‌ شده‌، و گفتارهای‌ بلند و کوتاه‌ او در منابع‌ گوناگون‌ ادب‌ گرد آمده‌ است‌.


از حکمای دیگر قُس‌ّ بن‌ ساعده ایادی‌ است که اواخر عمر او با کودکی‌ پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) همزمان‌ بوده‌، و بر پایه روایاتی‌، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) حکمت‌های‌ او را ارج‌ می‌نهاده‌ است‌. تا سده ۴ق‌/ ۱۰م‌ هنوز حکمت‌های‌ فراوانی‌ به‌ نثر و نظم‌ از زبان‌ قس‌ بن‌ ساعده‌ تداول‌ داشته‌ است‌
[۲۷] مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، ج۱، ص۳ - ۴.
و نمونه‌هایی‌ از اندرزهای‌ او را می‌توان‌ در آثار کهن‌ اسلامی‌ بازیافت‌.
[۲۸] مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، ج۱، ص۳ - ۴.
[۳۱] ابوعلی‌ مسکویه‌، احمد بن محمد، الحکمه الخالده، ج۱، ص۵۵-۵۶.
[۳۵] ابن‌بابویه‌، محمد بن علی، کمال‌ الدین‌، ج۱، ص۵۱.



۱. لقمان‌/سوره۳۱، آیه۲-۹.    
۲. جاحظ، عمرو بن بحر، البیان‌ و التبیین‌، ج۱، ص۱۶۳.    
۳. جواد علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۱۵، ص۳۴۳.    
۴. سهیلی‌، عبدالرحمان‌ بن عبدالله، الروض‌ الانف‌، ج۴، ص۴۰.    
۵. جواد علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۱۵، ص۳۴۴.    
۶. ثعلبی‌، احمد بن محمد، قصص‌ الانبیاء، ج۱، ص۴۹-۵۲.
۷. راوندی‌، سعید، قصص‌ الانبیاء، ج۱، ص۱۹۶.    
۸. ابوعلی‌ مسکویه‌، احمد بن محمد، الحکمه الخالده، ج۱، ص۲۷- ۲۸.
۹. سیوطی‌، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الدر المنثور، ج۶، ص۵۱۳.    
۱۰. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۱۳، ص۴۱۱.    
۱۱. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۱۳، ص۴۳۳.    
۱۲. ابوهلال‌ عسکری‌، حسن بن عبدالله، جمهرة الامثال‌، ج۱، ص۱۰-۲۰.
۱۳. جاحظ، عمرو بن بحر، البیان‌ و التبیین‌، ج۱، ص۱۶۳.    
۱۴. نجاشی، احمد بن علی، رجال نجاشی، ج۱، ص۲۴۲.    
۱۵. بغدادی، محمد بن حبیب، المحبر، ص۱۳۴.    
۱۶. زمخشری‌، محمود بن عمر، المستقصی‌، ج۱، ص۲۹۸.    
۱۷. زمخشری‌، محمود بن عمر، المستقصی‌، ج۱، ص۳۰۳.    
۱۸. زمخشری‌، محمود بن عمر، المستقصی‌، ج۱، ص۳۳۳.    
۱۹. ابن‌عبدربه‌، احمد بن محمد، العقد الفرید، ج۳، ص۱۳.    
۲۰. جاحظ، عمرو بن بحر، البیان‌ و التبیین‌، ج۲، ص۴۶.    
۲۱. جاحظ، عمرو بن بحر، البیان‌ و التبیین‌، ج۳، ص۱۷۰.    
۲۲. ابوحاتم‌ سجستانی‌، سهل ‌بن محمد، المعمرون‌ و الوصایا، ج۱، ص۴- ۵.    
۲۳. سیوطی‌، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، المزهر، ج۱، ص۳۸۹.    
۲۴. نجاشی، احمد بن علی، رجال نجاشی، رجال، ج۱، ص۲۴۳.    
۲۵. ابوحاتم‌ سجستانی‌، سهل ‌بن محمد، المعمرون‌ و الوصایا، ج۱، ص۲۷.    
۲۶. ابن‌بابویه‌، محمد بن علی، کمال‌ الدین‌، ج۱، ص۱۶۷.    
۲۷. مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، ج۱، ص۳ - ۴.
۲۸. مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، ج۱، ص۳ - ۴.
۲۹. ابوحاتم‌ سجستانی‌، سهل ‌بن محمد، المعمرون‌ و الوصایا، ج۱، ص۸ -۹.    
۳۰. ابن‌بابویه‌، محمد بن علی، کمال‌ الدین‌، ج۱، ص۱۶۸.    
۳۱. ابوعلی‌ مسکویه‌، احمد بن محمد، الحکمه الخالده، ج۱، ص۵۵-۵۶.
۳۲. مفید، محمد بن محمد، الامالی، ج۱، ص۳۴۲.    
۳۳. ابوحاتم‌ سجستانی‌، سهل ‌بن محمد، المعمرون‌ و الوصایا، ج۱، ص۲۸.    
۳۴. ابوحاتم‌ سجستانی‌، سهل ‌بن محمد، المعمرون‌ و الوصایا، ج۱، ص۲۸.    
۳۵. ابن‌بابویه‌، محمد بن علی، کمال‌ الدین‌، ج۱، ص۵۱.
۳۶. ابن‌بابویه‌، محمد بن علی، کمال‌ الدین‌، ج۱، ص۱۶۸ -۱۶۹.    
۳۷. ابن‌بابویه‌، محمد بن علی، کمال‌ الدین‌، ج۱، ص۵۷۵.    



مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «اخلاق‌ دینی‌»، ج۷، ص۳۰۲۳.    


رده‌های این صفحه : حکیمان پیش از اسلام




جعبه ابزار