حکیم پرتوی‌شیرازی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
پرتوی
شیرازی ،
حکیم و
شاعر سده‌های نهم و دهم هجری است.
نام او و نام
پدرش در تذکره‌ها ذکر نشده و
تاریخ ولادتش نیز معلوم نیست، اما با توجه به
سال درگذشت او می توان حدس زد که سال ۸۵۷ یا ۸۷۰ بوده است. به نوشته سامی
و
آذر بیگدلی او در شیراز به
دنیا آمد اما فخرالزمانی
او را متولد لاهیجان می‌داند.
همه منابع او را با عنوان
حکیم یاد کرده‌اند و اشعاری که در تذکره‌ها به نام وی ثبت شده، گاه ذیل دو نام پرتوی تبریزی و پرتوی لاهیجی آمده است.
فخرالزمانی از دو پرتوی هم‌عصر، یکی اسفراینی و دیگری لاهیجانی، سخن می‌گوید،
و رکن زاده آدمیت
نیز از دو پرتوی هم‌عصر نام می‌برد که اصل یکی از شیراز و دیگری از
تبریز بوده است، اما بیش‌تر مؤلفان بر شیرازی بودن او متفق‌اند. ظاهراً نام «پرتو» سبب شده است که برخی تذکره نویسان او را شاعره دانسته و نامهای جعلی «پرتوی تبریزی» و «بی بی پرتوی» را برای او ذکر کنند.
از
زندگی پرتوی اطلاع کمی در دست است. او بارها به
حجاز سفر کرد و
حج گزارد،
و معاصر بابافغانی بود.
وی
فلسفه ،
حکمت و
عرفان را نزد جلال الدین دوّانی (متوفی ۹۰۸) فراگرفت و در دانش اندوزی و طی مراحل عرفانی به درجه‌ای رسید که استادش او را می‌ستود.
همچنین وی در
نجوم و
طب نیز مهارت داشت.
تذکره نویسان او را یکی از شاعران چیره دست و خوش سبک روزگار خویش دانسته و سلامت و روانی اشعارش را ستوده‌اند.
به گفته صفا
پرتوی دیوان
قصیده و
غزل داشته است. تعداد ابیات آن را حدود چهار هزار بیت گزارش کرده است.
پرتوی در اواخر
عمر یک
مثنوی به سبک حدیقة الحقیقة سنایی سروده که بین مردم مقبولیتی نیافته است.
سه غزل از او در جنگ غیاثی مُذهّب مکتوب در سال ۹۴۲ (کتابخانه ملی ملک، ش ۳۶۶۷) آمده است.
از او اشعار پراکنده‌ای در تذکره‌ها مضبوط است.
مهم‌ترین اثر وی ساقی نامهای عرفانی در قالب مثنوی و بحر متقارب است که از برخی ابیات آن در مدح
حضرت علی و
اهل بیت علیهم السلام، چنین برمی آید که پرتوی
شیعی مذهب بوده است.
به گفته برخی،
ساقی نامه او «نشئه بیخمار» نام داشته،
که در وصف این اثر گفته‌اند، پرتوی آن را چنان خوب سروده که گمان می‌رفته از سروده های
فردوسی باشد.
بسیاری از مؤلفان، ساقی نامه او را از حیث پختگی و دارا بودن مفاهیم حکیمانه و عارفانه از ساقی نامه‌هایی که پس از او سروده شده، با ارزش‌تر دانسته
و او را از نخستین ساقی نامه سرایان ذکر کرده‌اند.
نسخه‌ای خطی از اشعار حکیم پرتوی شیرازی به
خط عبری در کتابخانه بودلیان (ش ۴/۲۶۶۶) محفوظ و میکروفیلم آن (ش ۲۹۴۶) در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است. همچنین دو نسخه از ساقی نامه او که در تعداد ابیات متفاوت‌اند (ش ۲۳/۴۰۷۶ و ۳/۵۰۴۴) در کتابخانه ملی ملک موجود است.
برخی منابع
از تقویمی یاد کرده‌اند که پرتوی به نام
شاه اسماعیل اول صفوی (حک: ۹۰۷ـ۹۳۰) و درباره حوادث زندگی او تدوین کرده بوده که در آن از پادشاهی، تغییر
خطبه و
ضرب سکه به نام او، جنگ چالدران، شکست قوای قزلباش و پیروزی سلطان سلیم عثمانی بر شاه اسماعیل سخن گفته است.
درگذشت پرتوی را، به اختلاف، سال ۹۴۱ در بغداد
و ۹۲۸ در شیراز
و در ۷۱ سالگی دانسته‌اند. درباره مدفن او نیز اختلاف است. برخی آن را در شیراز، در جوار آرامگاه سعدی ذکر کرده‌اند، که اکنون از آن اثری نیست.
و برخی در بغداد دانسته‌اند.
(۱) لطفعلی بن آقاخان آذربیگدلی، آتشکده
آذر، چاپ جعفر شهیدی، چاپ افست تهران ۱۳۳۷ش.
(۲) آفتاب رای لکهنوی، تذکرة ریاض العارفین، چاپ حسام الدین راشدی، اسلام آباد ۱۳۵۵ـ۱۳۶۱ش.
(۳) اثر آفرینان، زندگینامه نام آوران فرهنگی ایران (از آغاز تا سال ۱۳۰۰ ش)، زیر نظر کمال حاج سیدجوادی، تهران ۱۳۷۷ ش.
(۴) طلعت اعتماد مقدم، تذکرة طلعت، مجموعه نغمه های پراکنده، تهران ۱۳۳۹ش.
(۵) امیرعلیشیر نوائی، تذکرة مجالس النفائس، چاپ علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۶۳ش.
(۶) تقی الدین محمد بن محمد اوحدی بلیانی، عرفات العاشقین، نسخه عکسی از نسخه خطی موجود در کتابخانه ملک، ش ۵۳۲۴.
(۷) محمدعلی خزانه دارلو، منظومه های فارسی قرن ۹ تا۱۲، تهران ۱۳۷۵ش.
(۸) علی ابراهیم خلیل، تذکرة صحف ابراهیم، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۹۷۴.
(۹) مفید بن محمد نبی داور شیرازی، تذکرة مرآت الفصاحه، شرح حال و نمونه اشعار شاعران فارس، چاپ محمود طاووسی، شیراز ۱۳۷۱ش.
(۱۰) محمد حسین رکن زاده آدمیت، دانشمندان و سخن سرایان فارس، تهران ۱۳۳۷ـ۱۳۴۰ش.
(۱۱) شمس الدین سامی، قاموس الاعلام، چاپ مهران، استانبول ۱۳۰۶ـ۱۳۱۶/۱۸۸۹ـ ۱۸۹۸.
(۱۲) ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، تهران ۱۳۶۴ش.
(۱۳) عبدالنبی بن خلف فخرالزمانی، تذکرة میخانه، چاپ احمد گلچین معانی، تهران ۱۳۶۲ش.
(۱۴) انعام الحق کوثر، «حکیم پرتوی شیرازی»، هلال (کراچی)، سال ۱۹، ش ۸ (
آذر ۱۳۵۰).
(۱۵) احمد گلچین معانی، تذکرة پیمانه، در ذکر ساقی نامه‌ها و احوال و آثار ساقی نامه سرایان، تهران ۱۳۶۸ش.
(۱۶) احمد گلچین معانی ، «شاعرانی که شاعره شناخته شده اند»، هنر و مردم، ش ۱۷۱ (دی ۱۳۵۵).
(۱۷) احمد منزوی، فهرست نسخه های خطّی فارسی، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ش.
(۱۸) سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران ۱۳۶۳ش.
(۱۹) محمود هدایت، گلزار جاویدان، تهران ۱۳۵۳ـ ۱۳۵۵ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حکیم پرتوی‌شیرازی»، شماره۲۶۹۳.
