دزفول شهری در جنوب غربی ایران و یکی از شهرهای استان خوزستان می‌باشد. تاریخ پیدایش این شهر به دلیل وجود رودخانه‌ی بزرگ دز به قبل از اسلام بازمی‌گردد. بعد از ورود اسلام، حوزه علمیه دزفول در قرن یازدهم تاسیس شد و اوج شکوفایی آن به زمان حضور شیخ انصاری در آن حوزه باز می‌گردد. در زمان رضا شاه این حوزه با رکودی مواجه شد اما به لطف پیروزی انقلاب اسلامی بار دیگر جان تازه‌ای در آن جریان پیدا کرد و تا به امروز این حوزه به حیات خود ادامه داده است.
دزفول در ۱۶۵ کیلومتری شمال اهواز قرار دارد. در سمت غرب رود «دز» پادشاهان پیش از اسلام قلعه‌ای نظامی یا دژی ساخته و بر روی رود «دز» پلی احداث کرده بودند و آن را «دژپل» می‌گفتند. در فاصله کمی از دژپل شهری موسوم به «رعناش» یا «روناش» بوده که «یاقوت حموی» آن را تا «دزفول» یک شهر شمرده است.
[۱]نگاهی به تاریخ خوزستان، زمان رشیدیان، نیره، ص۱۱۲ و ۱۱۴.
این دوره از قرن یازدهم با اساتید شیخ انصاری شروع و اوایل قرن سیزدهم با شاگردان شیخ به پایان می‌رسد. دوره شکوفایی این دوره به عصر حضور شیخ در دزفول می‌رسد. وی که در سال ۱۲۱۴ق در دزفول تولد یافته بود تا سال مهاجرت به عتبات عالیات، حوزه دزفول را یکی از مراکز علم نموده بود.
خاندان شیخ انصاری، خاندان علمی بودند که سلسله علمی را تا زمان شیخ ادامه داده‌اند. پدر شیخ انصاری، «شیخ محمدامین» (متوفی ۱۲۴۸ق) است که سه پسر به نام‌های «شیخ مرتضی انصاری»، «شیخ منصور» و «شیخ محمدصادق» را به جهان تشیع عرضه کرد. از دیگر عالمان این تبار علمی می‌توان به افراد زیر اشاره کرد:
ـ شیخ شمس‌الدین ـ شیخ محمدشریف ـ شیخ احمد ـ شیخ جمال‌الدین ـ شیخ حسن ـ شیخ یوسف ـ شیخعبیدالله ـ شیخ قطب‌الدین محمد ـ زید ـ ابیطالب ـ عبدالرزاق ـ جمیل ـ جلیل ـ نذیر در واقع نسب شیخ انصاری، شماری از عالمان و زاهدان و عارفان است که مراتب سیر و سلوک را طی کرده و در طی سال‌ها، تقوی و پرهیزکاری را در خاندان خویش جزء ملکه نفسانی نموده و فرزند مقدسی چون شیخ اعظم مرتضی انصاری را به جهان تشیع تقدیم داشته‌اند.
شیخ در سال ۱۲۳۲ق در هجده سالگی به قصد تشرف به عتبات متبرکه به همراه پدر به عراق رفت و با استقبال «سیدمحمد مجاهد» از رؤسای حوزه علمیه کربلا رو به رو شد. وی تا چهار سال در کربلا به تحصیل علم پرداخت تا با محاصره شهر از سوی عثمانیان به کاظمین آمده و به دزفول بازگشت. در سفر دوم به عتبات که یک سال پس از بازگشت انجام گرفت، برای بار دوم به کربلا آمد و حدود یک سال از محضر «شریف العلما» بهره برد، آن گاه حدود یک سال نیز در حوزه نجف اشرف اقامت گزید و در حوزه درس شیخموسی کاشف الغطا حاضر شد. لذا سفر دوم شیخ حدود دو سال به طول انجامید. امروزه در دزفول محلی به نام «اتاق شیخان» یا «اتاق شیخ» است که مرحوم شیخ انصاری در آنجا تدریس می‌کرده است. الان هم این مرکز وجود دارد و نوادگان شیخ در آنجا مشغول تدریس هستند.
به احتمال زیاد در هر دوره‌ای که شیخ به دزفول برمی‌گشت به تدریس در این مکان می‌پرداخت. البته شیخ علاوه بر حوزه دزفول از حوزه اصفهان و کاشان نیز بهره برد و سپس برای بار سوم به عتبات عالیات مهاجرت نمود. این سفر در حدود سال ۱۲۴۹ق انجام گرفت و از سال ۱۲۶۶ تا ۱۲۸۱ق ریاست علمی حوزه نجف اشرف را عهده دار شد.
[۳]رک: انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین، زندگانی و شخصیت شیخ انصاری، ص۶۳ـ۷۴.
این دوره از اواخر قرن سیزدهم آغاز شده و تا عصر حاضر ادامه دارد. در عصر حاکمیت رضاخان و بحران براندازی حوزه‌ها، با حکمت و دور اندیشی «آیت‌الله معزی» مدرسه‌ای در دزفول تاسیس شد که پس از ایشان به ترتیب «حاج شیخمحمدعلی معزی» مؤلف «تجدید الدوارس» و «حاج محمدعلی معزی» به اداره مدرسه پرداختند. مدرسه دیگری که در این دوره تاسیس شده، «مدرسه آیت‌الله نبوی» است که ده‌ها مجتهد را در درس فقه استدلالی تربیت نموده است. پس از پیروزی انقلاب اسلامی به همت امام جمعه دزفول، مرحوم آیت‌الله قاضی، مدرسه‌ای به نام ایشان بنا گردید که هم اکنون (پاییز سال ۱۳۷۴) حدود نود طلبه از برادران و چهل نفر از خواهران را آموزش می‌دهد. لیکن به جهت کمبود مکان تحصیلی طلاب پس از فراگیری «شرح لمعه» به قم مهاجرت می‌نمایند. «حوزه علمیه مکتب الزهراء» نیز از بدو تاسیس با استقبال فراوان خواهران رو به رو شده و تعداد زیادی طلبه رسمی از دوره مقدمات تا کفایة الاصول را آموزش می‌دهد و عده‌ای هم به صورت متفرقه در دروس حوزه حاضر می‌شوند. در ایام دفاع مقدس ده‌ها تن از امیدهای حوزه دزفول به فیض عظمای شهادت نایل آمدند و در واقع همه ماموریت‌های لشکر هفتم ولی عصر (عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) بر عهده طلاب این حوزه بود.
