• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

حماد بن زید ازدی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


حَمّاد بن زید، حَمّاد بن زید بن درهم اَزْدی، مشهور به اَزرَق، محدّث و فقیه قرن دوم است.


جد بزرگش از اسیران سیستان و از موالی خانواده جریر بن حازم جَهضَمی بود که به بصره آمد.
[۱] ابن‌حِبّان، کتاب‌الثقات، ج۶، ص۲۱۷، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت.
[۲] ابن مَنْجُوَیْه، رجال صحیح مسلم، ج۱، ص۱۵۵، چاپ عبداللّه لیثی، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۳] یوسف‌بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۷، ص۲۳۹، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.


۱.۱ - تولد و شغل

حمّاد در سال ۹۸
[۴] التعدیل و التجریح لمن خرج عنه‌البخاری فی الجامع الصحیح، چاپ احمد بزار، (رباط) ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
و به قولی، در زمان عمربن عبدالعزیز (حک: ۹۹ـ۱۰۱) به‌دنیا آمد.
[۵] ابن‌سعد، الطبقات الکبری (بیروت)، ج۷، ص۲۸۶.    
[۶] محمدبن اسماعیل بخاری، التاریخ‌الصغیر، ج۲، ص۱۹۹، چاپ محمود ابراهیم زاید، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.    
[۷] ابن‌حِبّان، کتاب‌الثقات، ج۶، ص۲۱۷، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت.

وی ابتدا پارچه‌فروش بود، سپس به تحصیل علم روی آورد.
[۸] عیاض بن موسی قاضی عیاض، ترتیب‌المدارک و تقریب المسالک لمعرفة اعلام مذهب مالک، ج۴، ص۱۵، چاپ عبدالقادر صحراوی، مغرب ۱۴۰۳/۱۹۸۳.


۱.۲ - عالم بصره

حمّادبن زید را غالباً عالم و محدّث بصره می‌شناسند
[۹] عبداللّه‌بن اسعد یافعی، مرآة‌الجنان و عبرة الیقظان، ج۱، ص۲۹۳، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
تا آن‌جا که سفیان ثوری (محدّث و زاهد قرن دوم) وی را، پس از شعبة‌بن حجاج، بزرگ‌ترین عالم بصره دانسته است.
[۱۰] ابن ابی‌حاتم، کتاب‌الجرح و التعدیل، ج۱، ص۱۷۶ـ۱۷۷، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت.
[۱۱] محمدبن احمد ذهبی، کتاب تذکرة الحفاظ، ج۱، ص۲۲۸، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۸ـ۱۳۹۰/ ۱۹۶۸ـ۱۹۷۰.


۱.۳ - حفظ حدیث

حمّاد نابینا بود، از این‌رو او را حمّادالضریر نیز خوانده‌اند.
[۱۲] ابن مَنْجُوَیْه، رجال صحیح مسلم، ج۱، ص۱۵۶، چاپ عبداللّه لیثی، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۱۳] خلیل‌بن ایبک صفدی، نکت‌الهمیان فی نکت العُمیان، ج۱، ص۱۴۷، چاپ احمد زکی‌بک، مصر ۱۳۲۹/ ۱۹۱۱.

وی از حفظ حدیث نقل می‌کرد.
[۱۴] ابن‌حِبّان، کتاب‌الثقات، ج۶، ص۲۱۸، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت.

گفته‌اند که چهارهزار حدیث از حفظ داشت و در بیان حدیث هیچگاه خطا نمی‌کرد.
[۱۵] احمدبن عبداللّه عجلی، معرفة‌الثقات، ج۱، ص۳۱۹، چاپ عبدالعلیم عبدالعظیم بستوی، مدینه ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۱۶] محمدبن احمد ذهبی، کتاب تذکرة الحفاظ، ج۱، ص۲۲۹، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۸ـ۱۳۹۰/ ۱۹۶۸ـ۱۹۷۰.


از جمله مشایخ حدیث و استادان او، پدرش زیدبن درهم ، ابان‌بن تغلب ، عمروبن علاء نحوی و ایوب سختیانی بودند.
[۱۷] یوسف‌بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۷، ص۲۴۰ـ۲۴۲، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.

در این میان استفاده علمی حمّاد از ایوب سختیانی، که از تابعین بود، بیشتر از همه بوده و به تصریح خود حمّاد، بیست سال طول کشیده است.
[۱۸] یحیی‌بن شرف نووی، تهذیب الاسماء و اللغات، جزء۱، ص ۱۶۸، مصر: ادارة الطباعة المنیریة، چاپ افست تهران.
[۱۹] یوسف‌بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۷، ص۲۴۸، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.


کسانی نیز از حمّاد روایت نقل کرده‌اند، از جمله: اشعث‌بن اسحاق سجستانی، پدر ابوداود (صاحب سنن)؛ سفیان‌بن عُیَینه؛ خلف‌بن هشام مُقرى؛ حمّادبن اسامة؛ على‌بن مدينى؛ و وکیع‌بن جراح.
[۲۰] یحیی‌بن شرف نووی، تهذیب الاسماء و اللغات، جزء۱، ص ۱۶۸، مصر: ادارة الطباعة المنیریة، چاپ افست تهران.
[۲۱] یوسف‌بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۷، ص۲۴۲ـ۲۴۵، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.

مزّی
[۲۲] یوسف‌بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۷، ص۲۴۳، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
نیز سفیان ثوری را، به‌رغم این‌که در طبقه محدّثان پیش از طبقه حمّادبن زید قرار دارد، در شمار راویان حدیث حمّادبن زید ذکر کرده است.

کسان بسیاری، از جمله مالک‌بن انس، احمدبن حنبل، یحیی‌بن مَعین و عبدالرحمان‌بن مهدی، حمّاد را ستایش و توثیق کرده‌اند.
[۲۳] یحیی‌بن شرف نووی، تهذیب الاسماء و اللغات، جزء۱، ص ۱۶۸، مصر: ادارة الطباعة المنیریة، چاپ افست تهران.
[۲۴] یوسف‌بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۷، ص۲۴۵، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.

وی با اوصافی نظیر حجت، اَتقَن، اَثبَت و اصح‌الحدیث خوانده شده است، که جملگی بر وثاقت وی دلالت می‌کنند.
[۲۵] ابن‌سعد، الطبقات الکبری (بیروت)، ج۷، ص۲۸۶.    
[۲۶] ابن ابی‌حاتم، کتاب‌الجرح و التعدیل، ج۱، ص۱۷۷ـ۱۷۸، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت.
[۲۷] ابن‌حِبّان، کتاب‌الثقات، ج۶، ص۲۱۸، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت.
[۲۸] یوسف‌بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۷، ص۲۴۶، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۲۹] یوسف‌بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۷، ص۲۴۸، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۳۰] یوسف‌بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۷، ص۲۵۰، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.

احمدبن حنبل نیز وی را به‌چشم اعتبار می‌نگریست و غالبآ او را از حمّادبن سلمه ــکه او نیز از محدّثان موثق بودــ برتر می‌دانست.
[۳۱] خلیل‌بن ایبک صفدی، نکت‌الهمیان فی نکت العُمیان، ج۱، ص۱۴۷، چاپ احمد زکی‌بک، مصر ۱۳۲۹/ ۱۹۱۱.
[۳۲] ابن‌حجر عسقلانی، کتاب تهذیب التهذیب، ج۲، ص۴۲۲، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.

حمّادبن زید، علاوه بر نقل احادیث، به جرح و تعدیل راویان پرداخته که در برخی کتابهای رجالی ثبت شده است.
[۳۳] ابن‌حنبل، کتاب‌العلل و معرفة‌الرجال، ج۱، ص۵۳۲، چاپ وصی‌اللّه‌عباس، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
[۳۴] ابن ابی‌حاتم، کتاب‌الجرح و التعدیل، ج۱، ص۱۷۸ـ۱۸۱، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت.
[۳۵] یوسف‌بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۵، ص۴۶، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۳۶] یوسف‌بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۸، ص۳۹، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۳۷] یوسف‌بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۳۰، ص۲۸۰، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۳۸] علی‌بن ابوبکر هیثمی، مجمع‌الزوائد و منبع‌الفوائد، ج۴، ص۱۸۳، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.


حمّاد فقیه و از شاگردان مکتب فقهی ابوحنیفه بود.
[۳۹] عبداللّه‌بن اسعد یافعی، مرآة‌الجنان و عبرة الیقظان، ج۱، ص۳۷۷، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
[۴۰] ابن ابی‌الوفا، الجواهر المضیّة فی طبقات الحنفیّة، ج۲، ص۱۴۸ـ۱۴۹، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، ریاض ۱۴۱۳/۱۹۹۳.

در برخی کتابهای فقهی اهل‌سنّت و امامیه ، آرای فقهی وی نقل شده،
[۴۱] محمدبن حسن طوسی، کتاب‌الخلاف، ج۱، ص۵۳۴، قم ۱۴۰۷۱۴۱۷.    
[۴۲] محمدبن احمد شمس‌الائمه سرخسی، کتاب‌المبسوط، ج۱، ص۱۵۵، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
[۴۳] حسن‌بن یوسف علامه حلّی، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج۴، ص۱۴، مشهد ۱۴۱۲۱۴۲۴.    
چنان‌که در صحاح اهل‌سنّت، در ابواب فقهی، احادیث متعددی از او نقل گردیده است.
[۴۴] محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۱، ص۶۴، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۴۵] محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۴، ص۲۳۴، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۴۶] ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجة، ج۱، ص۱۲، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست.
[۴۷] ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجة، ج۱، ص۱۴۲، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست.
[۴۸] محمدبن عیسی ترمذی، الجامع‌الکبیر، ج۱، ص۸۶، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۹۹۸.
[۴۹] محمدبن عیسی ترمذی، الجامع‌الکبیر، ج۱، ص۴۴۶، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۹۹۸.
[۵۰] محمدبن عیسی ترمذی، الجامع‌الکبیر، ج۳، ص۳۷، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۹۹۸.

با این همه، به نظر می‌رسد که حمّادبن زید، به‌سبب مشرب حدیثی‌اش، نظریه قیاس ابوحنیفه را مردود می‌دانسته
[۵۱] احمدبن عبداللّه ابونعیم اصفهانی، حلیة الاولیاء و طبقات الأصفیاء، ج۶، ص۲۵۸ـ۲۵۹، چاپ محمدامین خانجی، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
تا آن‌جا که از مرگ ابوحنیفه شادمان شده است.
[۵۲] احمدبن عبداللّه ابونعیم اصفهانی، حلیة الاولیاء و طبقات الأصفیاء، ج۶، ص۲۵۸ـ۲۵۹، چاپ محمدامین خانجی، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.

وی براساس همین موضع جانب‌دارانه‌اش از اهل حدیث، آشکارا به مخالفت با نظریه خلق قرآن و طرف‌داران آن پرداخته و اقتدا به آن‌ها را در نماز جایز ندانسته است.
[۵۳] احمدبن عبداللّه ابونعیم اصفهانی، حلیة الاولیاء و طبقات الأصفیاء، ج۶، ص۲۵۸، چاپ محمدامین خانجی، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
[۵۴] یوسف‌بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۷، ص۲۴۹، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.


افزون بر حدیث و فقه ، حمّاد از عالمان قرائت نیز بود.
ابن‌جَزَری
[۵۵] ابن‌جزری، غایة‌النهایة فی طبقات‌القرّاء، ج۱، ص۲۵۸، چاپ برگشترسر، قاهره.
وی را در زمره راویان از عاصم‌بن ابی‌النجود، ابن‌کثیر و عمروبن علاء دینار (هر سه از عالمان قرائت) ذکر کرده است.
شیبة‌بن‌عمروبن میمون نیز از راویان قرائت حمّاد است.
[۵۶] ابن‌جزری، غایة‌النهایة فی طبقات‌القرّاء، ج۱، ص۲۵۸، چاپ برگشترسر، قاهره (بی‌تا).


حمّاد سخت طرفدار عثمان‌بن عفان ، سومین خلیفه اهل تسنن ، بود
[۵۷] ابن‌سعد، الطبقات الکبری (بیروت)، ج۷، ص۲۸۶.    
[۵۸] سلیمان‌بن خلف باجی، التعدیل و التجریح لمن خرج عنه‌البخاری فی الجامع الصحیح، ج۱، ص۳۰۷، چاپ احمد بزار، (رباط) ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
[۵۹] یوسف‌بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۷، ص۲۵۰، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
تا آن‌جا که از وی نقل شده است اگر کسی قائل به برتری علی علیه‌السلام بر عثمان باشد همانند کسی است که بگوید صحابه پیامبر خیانت کرده‌اند.
[۶۰] احمدبن عبداللّه ابونعیم اصفهانی، حلیة الاولیاء و طبقات الأصفیاء، ج۶، ص۲۵۹، چاپ محمدامین خانجی، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.

حمّاد احادیث فراوانی نقل کرده، اما در این زمینه مجموعه‌ای گرد نیاورده است.
[۶۱] احمدبن عبداللّه عجلی، معرفة‌الثقات، ج۱، ص۳۱۹، چاپ عبدالعلیم عبدالعظیم بستوی، مدینه ۱۴۰۵/۱۹۸۵.


وی در ۱۷۹ درگذشت، همان سالی که مالک‌بن انس از دنیا رفت.
والی بصره، اسحاق‌بن سلیمان هاشمی، بر جنازه حمّاد نماز گزارد.
[۶۲] ابن‌سعد، الطبقات الکبری (بیروت)، ج۷، ص۲۸۶۲۸۷.    
[۶۳] ابن‌حنبل، کتاب‌العلل و معرفة‌الرجال، ج۲، ص۳۴۲ـ ۳۴۳، چاپ وصی‌اللّه‌عباس، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.


شیخ طوسی مطابق روش خود در کتاب رجال
[۶۴] شوشتری، قاموس الرجال، ج۱، ص۲۹.
حمّادبن زید را در ذیل اصحاب امام صادق علیه‌السلام نام‌برده است.
[۶۵] محمدبن حسن طوسی، رجال‌الطوسی، ج۱، ص۱۸۶، چاپ جواد قیومی‌اصفهانی، قم ۱۴۱۵.    

به گفته مامقانی
[۶۶] عبداللّه مامقانی، تنقیح‌المقال فی علم‌الرجال، ج۲۴، ص۳۱ـ۳۳، چاپ محیی‌الدین مامقانی، قم ۱۴۲۳ـ.
برخی این حمّاد را همان ابواسماعیل بصری که در فهرست شیخ طوسی
[۶۷] محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب‌الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول، ج۱، ص۵۳۲، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
معرفی شده و از اصحاب امامیه است، دانسته‌اند؛ اما شوشتری
[۶۸] شوشتری، قاموس الرجال، ج۳، ص۶۴۱ـ۶۴۲.
این برداشت را رد کرده است.

(۱) ابن ابی‌الوفا، الجواهر المضیّة فی طبقات الحنفیّة، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، ریاض ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
(۲) ابن ابی‌حاتم، کتاب‌الجرح و التعدیل، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت.
(۳) ابن‌جزری، غایة‌النهایة فی طبقات‌القرّاء، چاپ برگشترسر، قاهره (بی‌تا).
(۴) ابن‌حِبّان، کتاب‌الثقات، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت.
(۵) ابن‌حجر عسقلانی، کتاب تهذیب التهذیب، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
(۶) ابن‌حنبل، کتاب‌العلل و معرفة‌الرجال، چاپ وصی‌اللّه‌عباس، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۷) ابن‌سعد، الطبقات الکبری (بیروت).
(۸) ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجة، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست.
(۹) ابن مَنْجُوَیْه، رجال صحیح مسلم، چاپ عبداللّه لیثی، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۱۰) احمدبن عبداللّه ابونعیم اصفهانی، حلیة الاولیاء و طبقات الأصفیاء، چاپ محمدامین خانجی، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
(۱۱) سلیمان‌بن خلف باجی، التعدیل و التجریح لمن خرج عنه‌البخاری فی الجامع الصحیح، چاپ احمد بزار، (رباط) ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
(۱۲) محمدبن اسماعیل بخاری، التاریخ‌الصغیر، چاپ محمود ابراهیم زاید، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
(۱۳) محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۱۴) محمدبن عیسی ترمذی، الجامع‌الکبیر، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۹۹۸.
(۱۵) محمدبن احمد ذهبی، کتاب تذکرة الحفاظ، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۸ـ۱۳۹۰/ ۱۹۶۸ـ۱۹۷۰.
(۱۶) محمدبن احمد شمس‌الائمه سرخسی، کتاب‌المبسوط، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
(۱۷) شوشتری، قاموس الرجال.
(۱۸) خلیل‌بن ایبک صفدی، نکت‌الهمیان فی نکت العُمیان، چاپ احمد زکی‌بک، مصر ۱۳۲۹/ ۱۹۱۱.
(۱۹) محمدبن حسن طوسی، رجال‌الطوسی، چاپ جواد قیومی‌اصفهانی، قم ۱۴۱۵.
(۲۰) محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب‌الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
(۲۱) محمدبن حسن طوسی، کتاب‌الخلاف، قم ۱۴۰۷ـ۱۴۱۷.
(۲۲) احمدبن عبداللّه عجلی، معرفة‌الثقات، چاپ عبدالعلیم عبدالعظیم بستوی، مدینه ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
(۲۳) حسن‌بن یوسف علامه حلّی، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، مشهد ۱۴۱۲ـ۱۴۲۴.
(۲۴) عیاض بن موسی قاضی عیاض، ترتیب‌المدارک و تقریب المسالک لمعرفة اعلام مذهب مالک، چاپ عبدالقادر صحراوی، مغرب ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۲۵) عبداللّه مامقانی، تنقیح‌المقال فی علم‌الرجال، چاپ محیی‌الدین مامقانی، قم ۱۴۲۳ـ.
(۲۶) یوسف‌بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
(۲۷) یحیی‌بن شرف نووی، تهذیب الاسماء و اللغات، مصر: ادارة الطباعة المنیریة، چاپ افست تهران.
(۲۸) علی‌بن ابوبکر هیثمی، مجمع‌الزوائد و منبع‌الفوائد، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۲۹) عبداللّه‌بن اسعد یافعی، مرآة‌الجنان و عبرة الیقظان، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.

۱. ↑ ابن‌حِبّان، کتاب‌الثقات، ج۶، ص۲۱۷، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت.
۲. ↑ ابن مَنْجُوَیْه، رجال صحیح مسلم، ج۱، ص۱۵۵، چاپ عبداللّه لیثی، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۳. ↑ یوسف‌بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۷، ص۲۳۹، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۴. ↑ التعدیل و التجریح لمن خرج عنه‌البخاری فی الجامع الصحیح، چاپ احمد بزار، (رباط) ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۵. ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری (بیروت)، ج۷، ص۲۸۶.    
۶. ↑ محمدبن اسماعیل بخاری، التاریخ‌الصغیر، ج۲، ص۱۹۹، چاپ محمود ابراهیم زاید، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.    
۷. ↑ ابن‌حِبّان، کتاب‌الثقات، ج۶، ص۲۱۷، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت.
۸. ↑ عیاض بن موسی قاضی عیاض، ترتیب‌المدارک و تقریب المسالک لمعرفة اعلام مذهب مالک، ج۴، ص۱۵، چاپ عبدالقادر صحراوی، مغرب ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۹. ↑ عبداللّه‌بن اسعد یافعی، مرآة‌الجنان و عبرة الیقظان، ج۱، ص۲۹۳، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
۱۰. ↑ ابن ابی‌حاتم، کتاب‌الجرح و التعدیل، ج۱، ص۱۷۶ـ۱۷۷، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت.
۱۱. ↑ محمدبن احمد ذهبی، کتاب تذکرة الحفاظ، ج۱، ص۲۲۸، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۸ـ۱۳۹۰/ ۱۹۶۸ـ۱۹۷۰.
۱۲. ↑ ابن مَنْجُوَیْه، رجال صحیح مسلم، ج۱، ص۱۵۶، چاپ عبداللّه لیثی، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۱۳. ↑ خلیل‌بن ایبک صفدی، نکت‌الهمیان فی نکت العُمیان، ج۱، ص۱۴۷، چاپ احمد زکی‌بک، مصر ۱۳۲۹/ ۱۹۱۱.
۱۴. ↑ ابن‌حِبّان، کتاب‌الثقات، ج۶، ص۲۱۸، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت.
۱۵. ↑ احمدبن عبداللّه عجلی، معرفة‌الثقات، ج۱، ص۳۱۹، چاپ عبدالعلیم عبدالعظیم بستوی، مدینه ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۱۶. ↑ محمدبن احمد ذهبی، کتاب تذکرة الحفاظ، ج۱، ص۲۲۹، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۸ـ۱۳۹۰/ ۱۹۶۸ـ۱۹۷۰.
۱۷. ↑ یوسف‌بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۷، ص۲۴۰ـ۲۴۲، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۱۸. ↑ یحیی‌بن شرف نووی، تهذیب الاسماء و اللغات، جزء۱، ص ۱۶۸، مصر: ادارة الطباعة المنیریة، چاپ افست تهران.
۱۹. ↑ یوسف‌بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۷، ص۲۴۸، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۲۰. ↑ یحیی‌بن شرف نووی، تهذیب الاسماء و اللغات، جزء۱، ص ۱۶۸، مصر: ادارة الطباعة المنیریة، چاپ افست تهران.
۲۱. ↑ یوسف‌بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۷، ص۲۴۲ـ۲۴۵، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۲۲. ↑ یوسف‌بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۷، ص۲۴۳، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۲۳. ↑ یحیی‌بن شرف نووی، تهذیب الاسماء و اللغات، جزء۱، ص ۱۶۸، مصر: ادارة الطباعة المنیریة، چاپ افست تهران.
۲۴. ↑ یوسف‌بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۷، ص۲۴۵، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۲۵. ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری (بیروت)، ج۷، ص۲۸۶.    
۲۶. ↑ ابن ابی‌حاتم، کتاب‌الجرح و التعدیل، ج۱، ص۱۷۷ـ۱۷۸، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت.
۲۷. ↑ ابن‌حِبّان، کتاب‌الثقات، ج۶، ص۲۱۸، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت.
۲۸. ↑ یوسف‌بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۷، ص۲۴۶، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۲۹. ↑ یوسف‌بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۷، ص۲۴۸، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۳۰. ↑ یوسف‌بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۷، ص۲۵۰، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۳۱. ↑ خلیل‌بن ایبک صفدی، نکت‌الهمیان فی نکت العُمیان، ج۱، ص۱۴۷، چاپ احمد زکی‌بک، مصر ۱۳۲۹/ ۱۹۱۱.
۳۲. ↑ ابن‌حجر عسقلانی، کتاب تهذیب التهذیب، ج۲، ص۴۲۲، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
۳۳. ↑ ابن‌حنبل، کتاب‌العلل و معرفة‌الرجال، ج۱، ص۵۳۲، چاپ وصی‌اللّه‌عباس، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۳۴. ↑ ابن ابی‌حاتم، کتاب‌الجرح و التعدیل، ج۱، ص۱۷۸ـ۱۸۱، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت.
۳۵. ↑ یوسف‌بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۵، ص۴۶، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۳۶. ↑ یوسف‌بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۸، ص۳۹، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۳۷. ↑ یوسف‌بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۳۰، ص۲۸۰، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۳۸. ↑ علی‌بن ابوبکر هیثمی، مجمع‌الزوائد و منبع‌الفوائد، ج۴، ص۱۸۳، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۳۹. ↑ عبداللّه‌بن اسعد یافعی، مرآة‌الجنان و عبرة الیقظان، ج۱، ص۳۷۷، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
۴۰. ↑ ابن ابی‌الوفا، الجواهر المضیّة فی طبقات الحنفیّة، ج۲، ص۱۴۸ـ۱۴۹، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، ریاض ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
۴۱. ↑ محمدبن حسن طوسی، کتاب‌الخلاف، ج۱، ص۵۳۴، قم ۱۴۰۷۱۴۱۷.    
۴۲. ↑ محمدبن احمد شمس‌الائمه سرخسی، کتاب‌المبسوط، ج۱، ص۱۵۵، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
۴۳. ↑ حسن‌بن یوسف علامه حلّی، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج۴، ص۱۴، مشهد ۱۴۱۲۱۴۲۴.    
۴۴. ↑ محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۱، ص۶۴، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۴۵. ↑ محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۴، ص۲۳۴، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۴۶. ↑ ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجة، ج۱، ص۱۲، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست.
۴۷. ↑ ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجة، ج۱، ص۱۴۲، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست.
۴۸. ↑ محمدبن عیسی ترمذی، الجامع‌الکبیر، ج۱، ص۸۶، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۹۹۸.
۴۹. ↑ محمدبن عیسی ترمذی، الجامع‌الکبیر، ج۱، ص۴۴۶، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۹۹۸.
۵۰. ↑ محمدبن عیسی ترمذی، الجامع‌الکبیر، ج۳، ص۳۷، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۹۹۸.
۵۱. ↑ احمدبن عبداللّه ابونعیم اصفهانی، حلیة الاولیاء و طبقات الأصفیاء، ج۶، ص۲۵۸ـ۲۵۹، چاپ محمدامین خانجی، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
۵۲. ↑ احمدبن عبداللّه ابونعیم اصفهانی، حلیة الاولیاء و طبقات الأصفیاء، ج۶، ص۲۵۸ـ۲۵۹، چاپ محمدامین خانجی، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
۵۳. ↑ احمدبن عبداللّه ابونعیم اصفهانی، حلیة الاولیاء و طبقات الأصفیاء، ج۶، ص۲۵۸، چاپ محمدامین خانجی، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
۵۴. ↑ یوسف‌بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۷، ص۲۴۹، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۵۵. ↑ ابن‌جزری، غایة‌النهایة فی طبقات‌القرّاء، ج۱، ص۲۵۸، چاپ برگشترسر، قاهره.
۵۶. ↑ ابن‌جزری، غایة‌النهایة فی طبقات‌القرّاء، ج۱، ص۲۵۸، چاپ برگشترسر، قاهره (بی‌تا).
۵۷. ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری (بیروت)، ج۷، ص۲۸۶.    
۵۸. ↑ سلیمان‌بن خلف باجی، التعدیل و التجریح لمن خرج عنه‌البخاری فی الجامع الصحیح، ج۱، ص۳۰۷، چاپ احمد بزار، (رباط) ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۵۹. ↑ یوسف‌بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۷، ص۲۵۰، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۶۰. ↑ احمدبن عبداللّه ابونعیم اصفهانی، حلیة الاولیاء و طبقات الأصفیاء، ج۶، ص۲۵۹، چاپ محمدامین خانجی، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
۶۱. ↑ احمدبن عبداللّه عجلی، معرفة‌الثقات، ج۱، ص۳۱۹، چاپ عبدالعلیم عبدالعظیم بستوی، مدینه ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۶۲. ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری (بیروت)، ج۷، ص۲۸۶۲۸۷.    
۶۳. ↑ ابن‌حنبل، کتاب‌العلل و معرفة‌الرجال، ج۲، ص۳۴۲ـ ۳۴۳، چاپ وصی‌اللّه‌عباس، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۶۴. ↑ شوشتری، قاموس الرجال، ج۱، ص۲۹.
۶۵. ↑ محمدبن حسن طوسی، رجال‌الطوسی، ج۱، ص۱۸۶، چاپ جواد قیومی‌اصفهانی، قم ۱۴۱۵.    
۶۶. ↑ عبداللّه مامقانی، تنقیح‌المقال فی علم‌الرجال، ج۲۴، ص۳۱ـ۳۳، چاپ محیی‌الدین مامقانی، قم ۱۴۲۳ـ.
۶۷. ↑ محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب‌الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول، ج۱، ص۵۳۲، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
۶۸. ↑ شوشتری، قاموس الرجال، ج۳، ص۶۴۱ـ۶۴۲.


دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «»، شماره۶۴۹۴.    


رده‌های این صفحه : اصحاب امام صادق | حدیث شناسی | رجال | محدثین اهل سنت
جعبه ابزار