حلیةالمتقین
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حِلیةُالمُتّقین، کتابی در
آداب و
سنن اسلامی به فارسی نوشته
محمدباقر مجلسی (متوفی ۱۱۱۰) می‌باشد.
مؤلف در مقدمه کتاب
نوشته است که پس از نگارش کتاب
عین‌الحیوة (در ۱۰۷۳)، شماری از مؤمنان از وی خواستند که رساله‌ای مختصر در محاسن
آداب، برگرفته از
احادیث امامان معصوم علیهم‌السلام، به
زبان فارسی بنویسد که مورد استفاده عامه مردم باشد و وی در اجابت درخواست آنان کتاب حلیةالمتقین را نوشت.
این کتاب دارای چهارده باب و هر باب شامل دوازده فصل است و در پایان کتاب خاتمه‌ای در بیان بعضی
آداب متفرقه آمده است.
ابواب چهارده گانه کتاب عبارت‌اند از:
آداب لباس پوشیدن،
آداب زیور پوشیدن و
سرمه
کشیدن و در آیینه نظر کردن و
خضاب ،
آداب خوردن و آشامیدن،
بیان فضیلت تزویج و
آداب معاشرت با زنان و تربیت فرزندان،
آداب مسواک کردن و شانه کردن و ناخن و شارب گرفتن و سر تراشیدن،
آداب بوی خوش استعمال کردن و گل بوییدن و روغن مالیدن،
آداب حمام و متعلقات آن،
آداب خواب رفتن و بیدار شدن،
آداب حجامت و تنقیه و خواص برخی داروها و معالجه برخی امراض،
آداب معاشرت با مردم و
حقوق آنان،
آداب مجالس از جمله
سلام و
مصافحه و
معانقه ،
آداب داخل شدن به خانه و بیرون رفتن،
آداب پیاده رفتن و سوار شدن و بازار رفتن و
تجارت و
زراعت نمودن و نگهداری چهارپایان
،
آداب سفر ،
و خاتمه.
بیش‌تر ابواب
کتاب ناظر به
آداب و
اخلاق فردی است، اما ابوابی نیز، نظیر باب دهم و باب یازدهم، به
آداب و
اخلاق اجتماعی و تعامل
انسان ها با یکدیگر می‌پردازد.
باب نهم، که به انوع داروها ومعالجات متداول بین مردم اختصاص یافته است، از جهت تاریخ اجتماعی و
تاریخ طب اهمیت خاص دارد.
اگرچه کتاب در مقام بیان
آداب و سنن است، اما در موارد بسیاری از احکام فقهی و
حلال و
حرام اعمال نیز سخن گفته است.
تکیه اصلی کتاب بر احادیث
پیامبر اکرم صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم و
امامان در موضوعات مرتبط با ابواب کتاب است.
مجلسی در هنگام نقل
حدیث ،
سلسله سند آن را ذکر نکرده، اما در موارد بسیاری، با ذکر عبارت «در روایت معتبر آمده است» یا «به سند صحیح منقول است» پیش از نقل
روایت ، نظر و اعتماد خود را به آن روایت بیان نموده است.
بنای مؤلف در این کتاب ذکر منابع و مصادر خود در نقل حدیث نبوده، اما گاه در هنگام ذکر روایت به منبع آن نیز اشاره کرده است.
یکی از خصوصیات این کتاب این است که در بیان اعمال و
آداب ،
دعا های مربوط به هر عمل نیز ذکر شده است.
آقابزرگ طهرانی،
براساس یکی از نسخه‌های خطی حلیةالمتقین، نوشته که تألیف آن در ۲۶ ذیحجه ۱۰۸۲ به پایان رسیده، اما براساس تعدادی از نسخه‌های کتاب
تاریخ پایان تألیف آن ۵ رجب ۱۰۷۹ است.
تا پیش از مجلسی، علمای
دین بیش‌تر به
زبان عربی و برای
اهل علم ، کتاب می‌نوشتند، اما وی کتابهای بسیاری به فارسی و درخور فهم همه نوشت که حلیةالمتقین از جمله آنهاست.
چون کتابهای مجلسی به نثر ساده و روان است، با اقبال گسترده مردم مواجه شده است.نسخه‌های خطی فراوان کتاب و نیز چاپ‌های بسیار آن گواه این مدعاست.
این کتاب همواره مورد توجه و استفاده علما و عامه مردم بوده است.
نوری در
مستدرک‌الوسائل از آن بهره برده است.
نورجهان تهرانی نیز بخشی از کتاب نجاة‌المسلمات خود را به
آداب اسلامی‌ای که زنان باید رعایت کنند اختصاص داده که بر گرفته از حلیةالمتقین است.
از حلیةالمتقین ترجمه‌ها و تلخیص‌های بسیاری صورت گرفته است.
محمدباقر فشارکی اصفهانی (متوفی ۱۳۱۵) آن را
تلخیص و
تبویب و تنظیم، و با عنوان
آداب‌الشریعه عرضه کرده است.
شیخ‌عباس قمی هم حلیةالمتقین را خلاصه کرده و آن را مختصرالابواب فی‌السنن و
الآداب نامیده است.
علی عبدالحسین شبستری حلیةالمتقین را به عربی برگردانده است.
خلیل رزق‌عاملی نیز آن را به عربی ترجمه کرده و با تحقیق جدید، در ۱۳۷۳ش/ ۱۹۹۴ به چاپ رسانده است.
سیدمقبول احمد دهلوی در ۱۳۳۸ حلیةالمتقین را به اردو ترجمه کرده و آن را تهذیب
اسلام (تهذیب مؤمنین) نامیده است.
براساس فهرست خانبابا مشار،
حلیةالمتقین نخستین‌بار در ۱۲۴۸ در چاپخانه زین‌العابدین تبریزی در تهران چاپ سربی شده است.
پس از آن نیز این کتاب بارها به چاپ رسیده است.
در بسیاری از چاپ‌ها، همراه با حلیةالمتقین دو کتاب دیگر نیز چاپ شده است: یکی مجمع المعارف و مخزن‌العوارف، نوشته محمدشفیع بن محمدصالح، به فارسی، درباره
عقبات و مواقف
قیامت
دیگری مکالمات حُسنیّه، در
امامت ، که به
شیخ ابوالفتوح رازی منسوب است و
ابراهیم بن ولی‌اللّه استرآبادی آن را ترجمه کرده است.
(۱) آقابزرگ طهرانی،الذریعه.
(۲) ابوالفتوح رازی، کتاب مکالمات حسنیّه، ترجمه ابراهیم استرآبادی، در محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، کتاب حِلیة‌المتقین، قم ۱۳۶۹ش.
(۳) سفیر اخترراهی، ترجمه‌های متون فارسی به زبانهای پاکستانی، اسلام‌آباد ۱۳۶۵ش.
(۴) عبداللّه انوار، فهرست نسخ خطی کتابخانه ملّی، تهران ۱۳۴۳ـ۱۳۵۸ش.
(۵) محمدتقی بهار، سبک‌شناسی، تهران ۱۳۳۷ـ۱۳۳۸ش.
(۶) تراثنا، سال ۱، ش ۳ (شتاء ۱۴۰۶).
(۷)تراثنا، سال ۱۴، ش ۱ و ۲ (محرّم ـ جمادی‌الآخره ۱۴۱۹).
(۸) عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج ۱۰، بخش ۳، تهران ۱۳۴۸ش.
(۹) محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، کتاب حِلیة‌المتقین، قم ۱۳۶۹ش.
(۱۰) شاهرخ مسکوب، هویت ایرانی و زبان فارسی، تهران ۱۳۷۳ش.
(۱۱) خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران ۱۳۵۰ـ۱۳۵۵ش.
(۱۲) محمود مهدوی‌دامغانی، «نگاهی به پاره‌یی از آثار فارسی علامه مجلسی»، نشریه دانشکده الهیات و معارف اسلامی مشهد، ش ۱۰ (بهار ۱۳۵۳).
(۱۳) حسین بن محمدتقی نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط‌المسائل، قم ۱۴۰۷ـ۱۴۰۸
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حلیةالمتقین»، شماره۶۴۸۳.
