حقوق کودک در مقررات‌بین‌المللی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حقوق کودک ــکه از متفرعات
حقوق بشر به‌شمار می‌رودــ شاخه‌ای نوپیداست که با توجه به اهمیت آن و نیز استلزامات و اقتضائات دوره کودکی، موردتوجه خاص قرار گرفته و بابی مستقل برای آن گشوده شده است.
کنوانسیون شامل یک مقدمه و ۵۴ مادّه در سه بخش است: ۴۱ مادّه در بخش اول، ۴ مادّه در بخش دوم و ۹ مادّه در بخش سوم می‌باشد. مقدمه کنوانسیون شامل مبانی
حقوق کودک و اهداف و مقاصد کنوانسیون (گسترش
آزادی،
عدالت و صلح جهانی) است که در آن از ضرورت توجه ویژه به حقوق کودک و اهمیت کانون خانواده در رشد جسمی و روحی کودک سخن به میان آمده و به پیشینه توجه به این حقوق در اعلامیه‌ها، میثاق‌ها و کنوانسیون‌های بین‌المللی، به صورت مستقل یا در ضمن موضوعات دیگر، اشاره شده است. همه نمایندگان کشورهای حاضر در این اجلاس، از جمله نماینده
ایران، به اعلامیه رأی مثبت دادند.
پیشینه توجه به حقوق کودک در عرصه بین‌المللی به دوران پس از
جنگ جهانی اول (۱۹۱۴ـ۱۹۱۸) بازمی‌گردد؛ در ۱۳۰۳ش/۱۹۲۴ جامعه ملل اعلامیه‌ای پنج مادّه‌ای را به نام اعلامیه حقوق کودک ــکه یک سازمان بین‌المللی غیردولتی آن را پیشنهاد داده بودــ تصویب کرد. ولی در پی تضییع گسترده حقوق کودکان، به‌ویژه در
جنگ جهانی دوم، کنوانسیون حقوق کودک و بهره‌وری از آن در حقوق داخلی ایران،(۱۹۳۹ـ۱۹۴۵)، حمایت از آنها ضرورت بیشتری یافت؛ بنابراین، در اعلامیه جهانی
حقوق بشر (مصوب ۱۳۲۷ش/۱۹۴۸)، به‌طور محدود به حقوق کودکان اشاره شد و سپس قطعنامه‌ای ــکه پیش‌نویس آن را کمیسیون حقوق بشر تهیه کرده بودــ در اجلاس ۲۰ نوامبر ۱۹۵۹/ ۲۸ آبان ۱۳۳۸
مجمع عمومی سازمان ملل با عنوان «اعلامیه حقوق کودک، ۱۹۵۹» به تصویب رسید.
این اعلامیه، وضع کودکان را در
جهان بهبود بخشید، ولی دو اشکال عمده داشت: یکی این‌که همه جنبه‌های حقوق کودکان را پوشش نداده بود، دیگر آن‌که برای کشورها تعهدآور نبود. لذا مفاد آن به طور گسترده نقض می‌شد، زیرا هرچند در عرف بین‌المللى، كشورهایى كه در مجمع عمومى سازمان ملل به اعلامیه‌اى رأى مثبت داده‌اند، براى اجراى آن، مسئولیت اخلاقى دارند، ولى چنین مصوباتى به لحاظ حقوقى الزام‌آور نیست. ازاین‌رو، به‌تدریج اندیشه تدوین یك معاهده فراگیر بین‌المللى درباره حقوق كودك، شكل گرفت .
در ۱۴ دسامبر ۱۹۷۴/۲۳ آذر ۱۳۵۳ «اعلامیه حمایت از
زنان و کودکان در مواقع اضطراری و برخوردهای مسلحانه»، به تصویب مجمع عمومی سازمان ملل رسید.
در ۱۳۵۷ش/ ۱۹۷۸ دولت لهستان پیش‌نویس کنوانسیونی را، مشتمل بر سازوکارهایی ویژه به‌منظور حمایت از کودکان، به کمیسیون حقوق بشر سازمان ملل پیشنهاد داد. سرانجام، پس از ده سال بحث و بررسی، این پیش‌نویس طی قطعنامه‌ای، در ۲۰ نوامبر ۱۹۸۹/ ۲۹ آبان ۱۳۶۸ (حدود سى سال پس از اعلامیه حقوق كودك) به اتفاق آرا به تصویب مجمع عمومی رسید و «کنوانسیون حقوق کودک، ۱۹۸۹» نام گرفت که از نظر پیوستن کشورها و لازم‌الاجرا شدن در کوتاه‌مدت، رکورد همه کنوانسیون‌های سازمان ملل را شکست و تنها در نخستین روزی که در معرض امضا گذاشته شد،
۶۱ دولت آن را امضا کردند. تا ۲۱ نوامبر ۲۰۰۴/ اول آذر ۱۳۸۳، ۱۹۲ کشور به این کنوانسیون پیوستند و بالغ بر ۵۵ کشور، حق شرط‌هایی را به‌طور کلی یا جزئی(درباره برخى از مواد آن)اعلام کردند؛ از جمله آلمان، انگلیس، بلژیک،
واتیکان و شماری از کشورهای اسلامی.
این توافقنامه حقوقی ــ که در راستای تحقق اصول و موازین حقوق بشر تدوین و تصویب شده ــ نخستین سند بین‌المللی است که در ابعاد گوناگون به حقوق کودکان توجه کرده و با سازوکارهایی، دولت‌ها را موظف کرده است به تعهدات خود در قبال آن وفادار باشند.
مهم‌‌ترین مفاد بخش اول کنوانسیون، شامل مسائل ماهوی حقوق کودک، بدین قرار است: تعریف کودک
ثبت تولد كودك بلافاصله پس از تولد و برخوردارى او از داشتن نام و شناسایى والدین و بهره‌مندى مستمر از سرپرستى آنها و رابطه با آنها و داشتن تابعیت و نیز حق حفظ هویت ملى، مذهبى، فرهنگى و زبانى
به رسمیت شناختن حق ذاتی هر کودک برای زندگی و بقا
تأمین منافع
عالیه کودکانِ فرزندخوانده، برای کشورهایی که
فرزندخواندگی را به رسمیت می‌شناسند
ممنوعیت مجازات‌های قانونی سنگین و نیز حمایت از کودکان در برابر هرگونه ستم و همه اَشکالِ خشونت‌های جسمی و روحی، شکنجه کردن، استثمار اقتصادی و انجام دادن کار زیان‌بار، بدرفتاری و سوءاستفاده‌های جنسی، ربوده شدن و فروش یا قاچاق آنان که اشخاص بیگانه یا خودی مانند پدر، مادر و دیگر اعضای خانواده،
قیم یا
معلم درباره وی اعمال کنند
حق برخورداری کودکان از استانداردهای مناسب زندگی و بالاترین سطوح بهداشتی برای حفظ سلامت و رشد جسمی، ذهنی، روحی، اخلاقی و اجتماعی آنان
توجه به آرامش و امنیت همه‌جانبه و بیمه اجتماعی برای همه کودکان و فراهم ساختن زمینه مناسب برای تفریح، بازی و فعالیت‌های فرهنگی ـ هنری و خلاق
به رسمیت شناختن حق كودك در مورد آموزش و پرورش و ایجاد فرصتهاى مساوى براى دستیابى تدریجى به آنها، از جمله اجبارى و رایگان بودن تحصیل در دوره ابتدایى و مقابله با جهل و بی‌سوادى كودكان و نیز زمینه‌سازى برى پیشرفت كامل شخصیت، استعدادها و توانایی‌های ذهنی و جسمی آنان و تقویت روحیه تعاون، تفاهم، صلح و صبر در آنان
حمایت‌های ویژه از کودکان معلول
نفی هرگونه
تبعیض از حیث نژاد، رنگ، مذهب، زبان، عقاید سیاسی، ملیت، جایگاه قومی و اجتماعی، ثروت، ناتوانی، تولد یا دیگر احوال شخصیه والدین یا قیم قانونی کودک و اقدام و حمایت دولت‌های عضو برای
رفع تبعیض‌ها
و تأمین منافع كودك در تمامى اقداماتى كه مؤسسات رفاه اجتماعى عمومى یا خصوصى، دادگاهها، مقامات اجرایی یا سازمانهای حقوقی انجام می‌دهند
بخش دوم کنوانسیون ناظر بر اموری است چون وظیفه دولت‌های عضو در مطّلع کردن همه شهروندان خود از اصول و مقررات کنوانسیون
تشکیل کارگروهی (
کمیته‌ای) به منظور بررسی همسوییِ کشورهای عضو با کنوانسیون و تعیین ویژگی‌ها، وظایف و اختیارات این کارگروه
و تعیین سازوکارهای دیگر برای تضمین اجرای درست، سریع و مؤثر مُفاد کنوانسیون
بخش سوم نیز به اموری مانند تصویب کنوانسیون، سازوکار پیوستن کشورها به کنوانسیون یا خروج از آن و پیش‌بینی راهکار دریافت، بررسی و تصویب اصلاحیه‌های پیشنهادی اعضا (حق شرط‌ها)، مشروط به مغایر نبودن با اهداف و مقاصد کنوانسیون
می‌پردازد.
مجمع عمومی
سازمان ملل متحد، به توصیه شورای اقتصادی و اجتماعی، به‌منظور اعطای کمک‌های اضطراری به کودکان و نوجوانان قربانی جنگ جهانی دوم، در دسامبر ۱۹۴۶/ ۱۳۲۵ش سازمان «صندوق بین‌المللی سازمان ملل متحد» را تأسیس کرد. در دسامبر ۱۹۵۰/ ۱۳۲۹ش، مأموریت این صندوق به دادن کمک‌های لازم به کودکان کشورهای در حال توسعه تغییر یافت و سرانجام در اکتبر ۱۹۵۳/۱۳۳۲ش، با تصویب مجمع عمومی، این سازمان یکی از ارکان دائم سازمان ملل متحد شد و به «صندوق کودکان ملل متحد (یونیسف)» تغییر نام داد. ارکان یونیسف عبارت‌اند از: هیئت اجرایی، دبیرخانه و دفاتر منطقه‌ای.
در ۱۹۹۶/۱۳۷۵ش نیز، به منظور ارزیابی عملکرد دولت‌ها در قبال کنوانسیون، نخستین نشست سران دولت‌ها برگزار شد که در پی آن، «اعلامیه جهانی بقا، توسعه و حمایت از کودکان» تدوین شد و بر تأسیس
کمیته حقوق کودک، متشکل از کارشناسان واجد صلاحیتِ کشورهای عضو، برای نظارت بر اجرای مفاد کمیسیون، توافق گردید
(۱) بهمن آقایی، فرهنگ حقوق بشر، تهران ۱۳۷۶ش.
(۲) ایران قوانین و احکام، مجموعه قوانین سال ۱۳۷۲، تهران: روزنامه رسمی کشور، ۱۳۷۳ش.
(۳) احمد بهشتی، اسلام و حقوق کودک، قم ۱۳۸۵ش.
(۴) عبدالحکم احمد خزامی، المرجع الشامل فی حقوق الطفل، قاهره (۲۰۰۴).
(۵) تاج زمان دانش، دادرسی اطفال بزهکار در حقوق تطبیقی، تهران ۱۳۸۶ش.
(۶) محمد زحیلی، حقوق الانسان فی الاسلام: دراسة مقارنة مع الاعلان العالمی و الاعلان الاسلامی لحقوق الانسان، دمشق ۱۴۲۶/۲۰۰۵.
(۷) شیرین عبادی، تاریخچه و اسناد حقوق بشر در ایران، تهران ۱۳۸۳ش.
(۸) شیرین عبادی، حقوق کودک: نگاهی به مسائل حقوقی کودکان در ایران، (به‌انضمام) متن کامل کنوانسیون حقوق کودک مصوب ۱۹۸۹ و اعلامیه‌ی اجلاس جهانی سران دولت‌ها برای کودکان ۱۹۹۰، تهران ۱۳۸۷ش.
(۹) کنوانسیون حقوق کودک و بهره‌وری از آن در حقوق داخلی ایران، (تألیف) سوسن بلیغ و دیگران، زیرنظر نسرین مصفا، تهران: دانشگاه تهران، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، ۱۳۸۳ش.
(۱۰) سامیه منیسی، النِّداء الاوّل لحقوق الانسان فی الاسلام، قاهره ۱۴۲۵/ ۲۰۰۵.
(۱۱) رضا موسی‌زاده، سازمانهای بین‌المللی، تهران ۱۳۷۸ش.
(۱۲) حسین مهرپور، نظام بین‌المللی حقوق بشر، تهران ۱۳۸۳ش؛
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حقوق کودک»، شماره۶۳۵۵.
