حقوق بین‌الملل بشردوستانه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حقوق بین‌الملل بشردوستانه، از مباحث مطرح در
حقوق بین‌الملل بوده و به معنای بخشی از موازین حقوقی ناظر بر مخاصمات مسلحانه است که به بررسی تضمین
حقوق بشر در منازعات و
مخاصمات بین‌المللی و
غیر بین‌المللی می‌پردازد.
هدف اولیه حقوق بین‌الملل بشردوستانه، کاهش پیامدهای ناگوار و تلخ
جنگ بود، اما همزمان با توسعه و تدوین حقوق بین‌الملل بر مبنای
فردگرایی و حمایت بیشتر از افراد، مفهوم آن در جهت احترام به شأن و منزلت و کرامت والای
بشر در میان مخاصمه و حتی بعد از آن است.
با نگاه اجمالی به تاریخ
جوامع بشری در می‌یابیم که پدیدۀ شوم و تلخی بنام
جنگ «La guerre (f)، war (E)» در طول تاریخ مدام گریبان‌گیر
حیات بشری بوده و پیامدهای ناگواری را برای بشریت به همراه داشته است که نقص حقوق بنیادین و اساسی افراد نمونه بارز آنهاست.
علاوه براین، درگیرهای مسلحانه روزافزونی که در نقاط مختلف جهان روی می‌دهد بیانگر این واقعیّت انکارناپذیر است که
جوامع بین‌المللی و علی الخصوص
جوامع داخلی معاصر را از رویارویی با جنگ‌گریزی نیست.
منازعات مسلحانه امروزی به دلیل بکارگیری شیوه‌های نوین هدایت عملیات جنگی و استفاده از سلاح‌های پیشرفته در آنها، بیش از پیش
حیات بشری را
تهدید می‌نماید.
در ابتدا رعایت قواعد و مقررات حقوقی الزام آور در زمان مخاصمات مسلحانه با استقبال چندانی از سوی دولت‌ها مواجهه نشد اما بتدریج حقوق که هدف نهایی و غایی آن، حمایت از حیات و کرامت ذاتی افراد است وارد عرصۀ مخاصمات مسلحانه شد و دولت‌ها ملزم شدند که تعهداتی را در راستای حمایت از افراد در زمان جنگ بپذیرند و آنها را رعایت نمایند.
قواعد و مقررات حقوقی که در هنگام مخاصمات مسلحانه بین‌المللی و غیر بین‌المللی بر روابط بین طرفین مخاصمه حاکم می‌گردد حقوق بین‌الملل بشر دوستانه «Droit Internationnal Humanitaire (f)، International Humanitarian Law (E)» نام دارد.
پیدایش حقوق بین‌الملل بشردوستانه و سیر تحول تاریخی آن:
به‌دنبال پیدایش
جوامع اولیه و شکل‌گیری روابط دوستانه میان آنها، روابط خصمانه نیز به دلیل
تبعیض و بی‌عدالتی و استقلال‌طلبی ملت‌ها موجودیت پیدا می‌کند. جنگ بارزترین نمونۀ روابط خصمانه است. قواعد و مقررات انسان دوستانه در ابتدایی‌ترین جنگ‌ها – البته نه به شکل امروزی آن – رعایت می‌شده است. برای مثال در
یونان و
ایران باستان مقرراتی راجع به رفتار با اسیران جنگی و احترام به آنها، ایمنی غیررزمندگان، تکریم تسلیم‌شدگان، حرمت اماکن مقدس و غیره دیده می‌شود.
پای‌بندی قواعد و رفتار انسان‌دوستانه و رعایت آنها در زمان درگیری‌های مسلحانه، برخاسته و نشأت گرفته از تمدن‌ها، فرهنگ‌ها و عقاید و مذاهب ملل مختلف جهان است. به یقین می‌توان گفت که در این زمینه بیشترین قوانین و مقررات مشترک میان ملّت‌ها وجود دارد و این مسأله سبب رعایت قواعد و مقررات انسان‌دوستانه در هنگام مخاصمات مسلحانه می‌شود. لازم به یادآوری است که در این عرصه،
نظام حقوقی اسلام بیش از سایر
نظام‌های حقوقی جهان، قواعد بشردوستانه به جوامع بشری در راستای حرمت و پاسداشت
انسان و
انسانیت عرضه نموده است.
حقوق بین‌الملل بشردوستانه تاریخی‌ترین و قدیمی‌ترین بخش حقوق بین‌الملل است بنابراین شکل‌گیری آن به صورت امروزی متاثر از وقایع و رویدادهای تاریخی است. در سال ۱۸۵۹ جنگی میان
فرانسه و
اتریش در محلی به نام سولفرینو در شمال
ایتالیا روی می‌دهد و تلفات و خسارات جانی و مالی فراوانی به طرفین جنگ وارد می‌شود این حادثه ناگوار هانری دونان (Henry Dunant)، تاجر معروف سوئیسی را که به‌طور همزمان در منطقه مذکور بود تحت تاثیر قرار داده و موجب نگارش کتابی تحت عنوان «خاطرات سولفرینو» (A memory of solferino) از سوی ایشان می‌گردد او در کتاب خودش دو پیشنهاد مهم و اساسی را مطرح می‌نماید که پیشنهاد دوم او منجر به تصویب معاهده‌ای در جهت بهبود شرایط مجروحین جنگی می‌شود. «Le droit international humanitaire et iavis consultative de la cour internationale de Justice sur la liceite de la menace ou de iemploi – darmes nueleares, Revue international e de la croix – Rouge no۸۲۳,no ۸۲۳,p ۳۷- ۵۹, par louis Doswald – Beek, ۱۹۹۷.»
پیشنهاد اول هانری دونان راجع به تشکیل یک جمعیت امدادی داوطلب به منظور ارائه خدمات درمانی و امدادرسانی به آسیب‌دیدگان جنگ بود که در سال ۱۹۶۳ منتهی به تاسیس
کمیته بین‌المللی صلیب سرخ شد. این قرارداد موجب تدوین و تصویب
کنوانسیون‌های لاهه در سال‌های ۱۸۹۹ و ۱۹۰۷ و
کنوانسیون چهارگانه ژنو در سال ۱۹۴۹ توسط دولت‌ها می‌شود که به ترتیب حقوق لاهه و حقوق ژنو نام دارد. مقررات حقوق لاهه و حقوق ژنو با تصویب دو پروتکل الحاقی به کنوانسیون‌های چهارگانه ژنو در سال ۱۹۷۷ به صورت یک نظام حقوقی واحد و منسجم درآمده و حقوق بین‌الملل بشردوستانه معاصر را تشکیل می‌دهند.
حقوق بین‌الملل بشردوستانه، شاخه‌ای از
حقوق بین‌الملل عمومی؛ «مجموعه از قواعد و مقررات حقوقی الزام‌آوری است که حاکم بر روابط میان اعضای جامعه بین‌المللی (دولت‌ها، سازمان‌های بین المللی و افراد) با یکدیگر است.» و شامل اصول، قواعد و مقررات حقوقی بین‌المللی است که مسائل و مشکلات انسانی ناشی از مخاصمات مسلحانه بین‌المللی و غیر بین‌المللی را بررسی کرده و آنها را حل و فصل می‌نماید.
حق طرفین مخاصمه را در به‌کارگیری شیوه‌ها و روش‌های جنگی و نیز استفاده از ابزار آلات جنگی محدود نموده و عملیات جنگی را هدایت می‌نماید و از افراد و اموالی که در معرض تاثیرات مخاصمات مسلحانه بوده و یا خواهند بود حمایت می‌کند. نام‌های دیگر آن حقوق جنگ و یا حقوق مخاصمات مسلحانه است.
بدیهی است که در زمان مخاصمات مسلحانه خشونت علیه افراد زیاد می‌شود و حقوقشان به‌شدت نقض می‌گردد. بنابراین احترام به شأن و منرلت افراد و حمایت از آنها در چنین وضعیّتی یک تعهد اولیّه و اساسی حقوق بین‌الملل بشردوستانه است و باید از سوی طرفین مخاصمه رعایت گردد. در واقع این حقوق، حقوقی حمایتی است، حمایت از افراد – چه نظامی و چه غیرنظامی – و کرامت آنها در زمان مخاصمات مسلحانه.
به یقین می‌توان گفت که واژه حمایت (protection) مرکز ثقل حقوق بین‌الملل بشردوستانه است و تمام قوانین و مقررات این حقوق بر اساس حمایت از افراد شکل گرفته و قاعدتاً ماهیت اصلی چنین حقوقی حمایت از افراد به طور عام است و
اصل حمایت پایه و اساس نظام بین‌الملل حقوق بشردوستانه را تشکیل می‌دهد.
هدف اولیه حقوق بین‌الملل بشردوستانه، کاهش پیامدهای ناگوار و تلخ جنگ بود اما همزمان با توسعه و تدوین حقوق بین‌الملل بر مبنای
فردگرایی و حمایت بیشتر از افراد، مفهوم آن در جهت احترام به شان و منزلت و کرامت والای بشر در میان مخاصمه و حتی بعد از آن است. امروزه با توجه به ظهور انواع سلاح‌های پیشرفته اتمی و شیمیایی و محتمل بودن به‌کارگیری آنها در زمان مخاصمات مسلحانه، می‌توان نتیجه گرفت که خطرات و خسارات جنگ محدود به زمان مخاصمه نیست بلکه بعد از خاتمه جنگ آثار اسف‌بار آن متوجه افراد بالاخص غیرنظام می‌شود؛ و نیز مجازات ناقضین قواعد بنیادین و اساسی حقوق بین‌المللی بشردوستانه گسترش یافت.
•
سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «اهداف واصول حقوق بین الملل بشردوستانه»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۰۹/۱۲.
