حقایق الاخبار ناصری (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حقایق الاخبار ناصری، کتابی است تاریخی به
زبان فارسی در دوره قاجار، تالیف محمد جعفر خورموجی از مورخان دربار ناصرالدین شاه قاجار، ملقب به حقایق نگار.
او تالیف این کتاب را در ۱۲۷۶ ق. به درخواست
ناصرالدین شاه آغاز کرد و چنانکه خود در مقدمه آن می‌گوید، از او خواستند که در تاریخ خود جز از راستی و انصاف چیزی نگوید و خائن را خادم و فرار را کرار نشمارد. خورموجی، تالیف جلد اول را در
جمادی الاولی ۱۲۷۹ ق. به پایان رسانده و سپس شروع به تالیف جلد دوم کرده است.
این کتاب در دو جلد تالیف شده است. جلد اول، مشتمل بر پیش گفتاری به قلم مصحح؛ آقای
حسین خدیوجم، یادداشتی درباره مولف به قلم ایرج افشار، خطبه کتاب و شرح وقایع تا
سال ۱۲۷۷ ق. است. جلد دوم نیز مشتمل بر مقدمه مولف و ذکر وقایع سال‌های ۱۲۷۸ و ۱۲۷۹ ق. است.
جلد نخست این کتاب، با تاریخچه ایل قاجار و وقایع مربوط به محمدحسن خان قاجار و آقا محمدخان تا جلوس ناصرالدین شاه، به اجمال آغاز می‌شود و سپس ذکر حقایق اخبار سال به سال از ۱۲۶۵ تا ۱۲۷۷ ق. ادامه می‌یابد. مولف گزارش وقایع را از جلوس ناصرالدین شاه به بعد، با شرح و بسط بیشتری ادامه می‌دهد. اهم مطالب جلد اول، مشتمل است بر وقایع شورش
خراسان و عزیمت حسام السلطنه به خراسان، ظهور باب، قتل
امیرکبیر ، صدراعظمی میرزا آقاخان نوری، سوءقصد
بابیه به ناصرالدین شاه، طغیان ترکمانان در هرات، عهدنامه تفویض حکومت
بندرعباس به امام مسقط در ۱۲۷۲ ق. ، فتح
هرات در ۱۲۷۳ ق. ، تجاوز انگلیسی‌ها به
خلیج فارس ، عهدنامه ایران و انگلیس در همان سال، عهدنامه
ایران و
آمریکا ، تعیین وزرای دهگانه در ۱۲۷۵ ق. ، و جنگ با ترکمانان در ۱۲۷۷ ق.
جلد دوم حقایق الاخبار، در واقع شامل سال‌های ۱۲۷۸ و ۱۲۷۹ ق. است، پس از آن مولف صرفا به توضیح درباره بزرگان و حاکمان
فارس و شرح حال خود تا ۱۲۸۴ ق. پرداخته است. بدین ترتیب جلد دوم، شامل وقایع خراسان و فارس، ولایتعهدی مظفرالدین میرزا، حمله دوست محمدخان برای تصرف هرات و
سبزوار و اصل و نسب و تاریخچه طایفه مکری از
قرن دهم تا زمان مولف است. شرح حال بزرگان و حاکمان فارس که در جلد دوم ذکر شده است، شامل مؤیدالدوله، میرزا محمد قوام الدوله و حاجی قوام الملک شیرازی است. خورموجی در پایان کتاب ماجرای ارائه کتاب خود به ناصرالدین شاه و وقایعی را که تا ۱۲۸۴ ق. برای او اتفاق افتاده نوشته است. او پس از تالیف وقایع در سال‌های ۱۲۷۸- ۱۲۷۹ ق. به قصد ملاقات با شاه و نشان دادن نسخه‌ای از کتاب به
تهران آمد؛ ولی در همان هنگام نامه‌ای از حکمران شیراز مبنی بر شکایت از او به دربار رسید و در نتیجه او موفق به دیدار شاه نشد و او را بی درنگ به
شیراز بردند. پس از چهل روز با وساطت بزرگان آن جا از او رفع
تهمت شد و به آباده نزد مؤیدالدوله، حاکم فارس رفت. مؤیدالدوله اظهار پشیمانی کرد و پس از آن خورموجی به شیراز رفت و از آن جا به علت صدمات راه بیمار شد و چندی در شیراز ماند و بهبود یافت. آخرین مطلبی که خورموجی در کتاب خود ذکر کرده است، در مورد
سفر دیگر باره او به تهران، در سال ۱۲۸۳ ق. است. او در فاصله این چند سال، چیزی درباره زندگی خود ذکر نکرده است. در این سال نسخه‌ای از کتاب حقایق الاخبار ناصری به نظر شاه رسید؛ ولی بار دیگر شکایت حاکم جدید فارس، حسام السلطنه، و ارسال نامه‌ای از جانب او به تهران مواجه شد و مجددا به شیراز فرستاده شد؛ ولی این مرتبه نیز چون، به گفته خودش، خلافی جز نوشتن حقایق نداشت، رهایی یافت. در صفحه آخر کتاب قصیده‌ای کوتاه از میرزا ایمن کرمانی «در تاریخ ختم کتاب» آمده است.
ویژگی این کتاب چنانکه از نامش برمی آید، ذکر حقایق تاریخی است. مولف چنانکه خود اشاره کرده، کوشیده است تا برخلاف بعضی از اکابر مورخین معاصر که برای خوشایند صاحبان مناصب، بعضی از وقایع را خلاف واقع ضبط کرده‌اند، آن چه را از مشاهیر ثقات و معتبران و روات شینده بی غرضانه، بنویسد؛ اما او خود نیز در ذکر بعضی حقایق اخبار، با همه سعی در حقایق نگاری، ناگزیر از رعایت جانب
احتیاط بوده است. از جمله در ذکر حقایق اخبار مربوط به امیرکبیر، ضمن ستایش جوهر ذاتی و کاردانی و
حسن رای و کمال فطنت او که در مقام صدارت مملکت را در سلک نظام در می‌آورد و آیین عدل و انصاف می‌گستراند، ناگزیر با عباراتی مانند این که طبیعت غیور سلطنت نتوانست تجبر و تبختر او را تحمل کند، سعی می‌کند که شاه را تبرئه کند و
گناه را همه به گردن حساد و اضداد بیندازد که عاقبت با دلایل و براهین به لباس‌های رنگین و سخنان شیرین توانستند شاهنشاه اسلام پناه را بر آن دارند که برحسب صوابدید امنا و امرا، فنایش را بر بقا مرجح بداند.
نخستین چاپ این کتاب در سال ۱۲۸۴ ق. صورت گرفت؛ ولی همان سال نسخه‌های چاپی کتاب را به امر ناصرالدین شاه جمع آوری و ضبط کردند. نسخه حاضر در برنامه با تصحیح
حسین خدیوجم، در
سال ۱۳۴۵ ش. به چاپ رسیده است و مشتمل بر پاورقی‌های وی و نیز فهرست مطالب و اعلام می‌باشد. بر اساس توضیحات مصحح این چاپ، نسخه خلاصه شده‌ای گویا به نظر ناصرالدین شاه رسیده و شاه پس از رؤیت آن، دستور چاپ آن راداده، ولی بعد پشیمان شده است. این نسخه خطی در پایان نسخه موجود در برنامه آمده است.
نرم افزار تاریخ ایران اسلامی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
