حفص الفرد
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حَفْصُ الفَرد، متکلم مصری قرن دوم می‌باشد.
کنیه او را
ابوعمرو و ابویحیی ذکر کرده‌اند.
سال ولادت و وفاتش معلوم نیست. گفته‌اند که در
مصر (احتمالا بین سالهای ۱۸۸ تا ۱۹۵) با
شافعی مناظره کرد و شافعی او را، به سبب اعتقاد به مخلوق بودن
قرآن،
کافر شمرد و «المنفرد» لقب داد.
حفص سپس به
بصره رفت و در مجلس
ابوالهُذَیلِ عَلّاف، متکلم مشهور معتزلی، حاضر شد. پس از مناظره‌هایی با او بر سر
جبر و قَدَر، در ۲۰۳ به مصر بازگشت.
ابوالهذیل و حفص‌الفرد کتابهایی در رد یکدیگر نوشتند.
اختلاف این دو ممکن است به سبب نارضایی حفص از موضع ابوالهذیل باشد، زیرا ابوالهذیل برخلاف
ضِراربن عمرو (متوفی ح۱۹۰)، استاد سابقش که از اعتزال به جبر گرایید، مدافع
اختیار انسان بود.
.
اندیشه‌های حفص در موارد بسیاری شبیه به آرای ضِرار است و در بسیاری منابع آن‌ها را در کنار هم ذکر کرده‌اند.
شهرستانی حتی ضراریه را پیروان حفص‌الفرد خوانده است. مجموع این داده‌ها، سخن
ابن‌ندیم را توجیه می‌کند که گفته است حفص در آغاز معتزلی بود و سپس به خلق افعال معتقد شد و همچون
حسین‌بن محمد نَجّار از بزرگان مجبّره بود.
ابن‌مرتضی حفص را از بزرگان
عانِدیه، پیروان
ابوالفضل عاند کَرّامی، که آنان نیز اهل جبر بودند، شمرده است.
جز اعتقاد به خلق افعال،
اندیشه‌های دیگری نیز از حفص در کتابهای کلام و فرق ذکر شده، از جمله این اندیشه جبری که
اراده خدا بر دو نوع است: اراده‌ای که صفت ذات خداست و هر چیز ماسوای ذات الهی متعلَّق آن قرار می‌گیرد، خواه آن چیز فعل خدا باشد خواه فعل مخلوقات؛ و اراده‌ای که صفت فعل خداست و غیر از اوست و عبارت است از امر او به
طاعت.
درباره
رؤیت، از او نقل کرده‌اند که خدا به چشم دیده نمی‌شود و در روز
قیامت خدا حس ششمی برای ما می‌آفریند تا با آن او را درک کنیم.
نیز گفته‌اند او بر آن بوده است که خدا ماهیتی دارد که هیچ‌کس جز خودش آن را نمی‌شناسد.
همچنین او در مقابل نظریه مداخله نَظّام ــکه مبنی بر نفی ترکیب جسم از اجزای لایتجزا بودــ از مفهوم مجاورت استفاده می‌کرده است، به این شرح که اعراضِ مجتمع در اجسام در لطیف‌ترین حد مجاورت با یکدیگر قرار دارند.
از آثار حفص‌الفرد ــکه هیچ‌یک باقی‌نمانده ــ ابن‌ندیم
از اینها نام برده است:کتاب‌التوحید، کتاب الاستطاعة، کتاب‌الابواب فی‌المخلوق، کتاب فی المخلوق علی أبی‌الهذیل، کتاب الرد علی النصاری، و کتاب‌الردعلی المعتزله. کتابی با عنوان الفرق بین‌السحر و النبوه نیز به او نسبت داده شده است.
(۱) ابن‌حجر عسقلانی، کتاب تهذیب‌التهذیب، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۱۵ /۱۹۹۵.
(۲) ابن‌حجر عسقلانی، لسان‌المیزان، حیدرآباد، دکن ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰/۱۹۷۱.
(۳) ابن‌حزم، الفصل فی الملل و الأهواء و النحل، چاپ محمد ابراهیم نصر و عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
(۴) ابن‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱.
(۵) ابن‌مرتضی، کتاب المنیة و الأمل فی شرح الملل و النحل، چاپ محمدجواد مشکور، (بی‌جا) ۱۹۸۸.
(۶) ابن‌ندیم، الفهرست (تهران).
(۷) علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
(۸) عبدالقاهربن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت: دارالمعرفة، (بی‌تا).
(۹) احمد بن حسین بیهقی، السنن الکبری، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
(۱۰) علی بن محمد جرجانی، شرح المواقف، چاپ محمد بدرالدین نعسانی حلبی، مصر ۱۳۲۵/۱۹۰۷، چاپ افست قم ۱۳۷۰ش.
(۱۱) عبدالرحیم بن محمد خیاط، الانتصار و الرد علی‌ابن‌الراوندی الملحد، چاپ محمد حجازی، قاهره (۱۹۸۸).
(۱۲) محمد بن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، چاپ احمد فهمی محمد، قاهره ۱۳۶۷ـ۱۳۶۸/ ۱۹۴۸ـ۱۹۴۹، چاپ افست بیروت (بی‌تا).
(۱۳) عبدالرحمان بن احمد عضدالدین ایجی، المواقف فی علم‌الکلام، بیروت: عالم‌الکتب، (بی‌تا).
(۱۴) حسن بن یوسف علامه حلّی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد (قسم الالهیات)، چاپ جعفر سبحانی، قم ۱۳۷۵ش.
(۱۵) EIr, sv "Abu'l-Hodayl al-Allaf " (by J van Ess) ;.
(۱۶) EI۲, sv "Hafs al-Fard".
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حفص‌الفرد»، شماره۶۳۰۹.
