• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

حسین بن ابراهیم همدانی جورقانی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



جُورَقانی‌، ابوعبداللّه‌حسین‌بن‌ ابراهیم‌ همدانی‌، عالم‌ و محدّث‌ قرن ‌ ششم‌ می‌باشد.

فهرست مندرجات

۱ - ضبط صحیح نام جورقانی
۲ - منبع اصلی برای شناخت جوزقانی
۳ - پدر جورقانی
۴ - محل زندگی جورقانی
۵ - مهم‌ترین شیخ روایت جورقانی
۶ - مشایخ روایت جورقانی
۷ - شاگردان جورقانی
۸ - مذهب جورقانی
۹ - تاریخ وفات جورقانی
۱۰ - مهم‌ترین کتاب جورقانی
۱۱ - نام های دیگر الاباطیل جورقانی
۱۲ - قسمت های مختلف الاباطیل
۱۳ - روش جورقانی در نقل احادیث
۱۴ - تقسیم بندی کتاب الاباطیل از حیث محتوا
۱۵ - اطلاعات جورقانی در باره کرامیه‌ و فرقه‌های‌ آن‌
۱۶ - مبنای‌ جورقانی ‌ در رد یا تضعیف‌ احادیث
۱۷ - اعتماد جورقانی به صحیحین
۱۸ - تأثیر پذیری جورقانی از ابن حبان
۱۹ - کتاب الاباطیل محل توجه علما
۲۰ - استفاده ابن جوزی از کتاب جورقانی
۲۱ - جرح ابن عراق از جورقانی
۲۲ - نظر ابن حجر عسقلانی در مورد جوزقانی
۲۳ - نظر سیوطی در مورد جوزقانی
۲۴ - بهره جستن ابن ملقن از کتاب باطیل
۲۵ - مصحح کتاب الاباطیل
۲۶ - تلخیص کتاب الاباطیل جوزقانی
۲۷ - نسبت کتاب التکلیف به جورقانی
۲۸ - فهرست منابع
۲۹ - پانویس
۳۰ - منبع


در بعضی‌ منابع‌ نام‌ او جوزَقانی‌،
[۱] محمد بن‌ عبدالرحمان‌ سخاوی‌، فتح‌ المغیث‌ شرح‌ الفیه الحدیث‌، ج‌ ۱، ص‌ ۲۷۸، چاپ‌ صلاح‌ محمد محمد عویضه‌، بیروت‌ ۱۴۱۷/ ۱۹۹۶.
[۲] ابن‌عماد، شذرات‌ الذهب‌ فی‌ اخبار من‌ ذهب، ج‌ ۴، ص‌ ۱۳۶.
جوزَقی‌
[۳] محمد بن‌ جعفر کتانی‌، الرساله المستطرفه لبیان‌ مشهور کتب‌ السنه المشرفه‌، ج۱، ص‌ ۱۲۲، کراچی‌ ۱۳۷۹/۱۹۶۰.
و جوزجانی‌ ضبط‌ شده‌
[۴] حسین‌ بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، ج‌ ۱، مقدمه فریوائی‌، ص‌ ۶۶ـ۷۰، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
که‌ جملگی‌ تصحیف‌ جُوْرَقان‌ است‌.
[۵] سمعانی‌، الانساب، ج‌۲، ص‌ ۱۱۴.



بیشتر آگاهی‌ ما درباره وی‌، بر اساس‌ مطالبی‌ است‌ که‌ خود او در کتاب‌ الْاَباطیل‌ و الْمَناکیر آورده‌ است‌.


پدر او، ابراهیم ‌بن‌ حسین‌، از علما و محدّثان‌ بوده‌ و جورقانی‌ در الاباطیل‌ چهارده‌ بار از او حدیث‌ نقل‌ شده‌ است‌.
[۶] حسین‌ بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، ج‌ ۱، مقدمه فریوائی‌، ص‌۳۰، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.



از اشاراتی‌ در الاباطیل‌ می‌توان‌ نتیجه‌ گرفت‌ که‌ جورقانی‌ بیشتر عمر خود را در همدان‌ به‌سر برده‌ است‌.
[۷] حسین‌ بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، ج‌ ۱، مقدمه فریوائی‌، ص‌ ۳۲، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
صفدی‌
[۸] صفدی‌، ج‌ ۱۲، ص‌ ۳۱۶.
از ورود او به‌ بغداد و حدیث ‌ نقل‌ کردنش‌ در این‌ شهر سخن‌ گفته‌ است‌.


دونی‌، بر اساس‌ نقل‌قولهای‌ متعدد جورقانی‌ از وی‌، مهم‌ترین‌ شیخ‌ روایت‌ جورقانی‌ بوده‌ است‌.
[۹] حسین‌ بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، ج‌ ۱، مقدمه فریوائی‌، ص‌ ۴۵، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.



به‌جز دونی‌، سایر شیوخ‌ جورقانی‌ ابوالفضل‌ محمدبن‌ طاهر مَقْدِسی ‌ (متوفی‌ ۵۰۷)، عبدالملک‌ بن‌ علی‌ بصری ‌ و حمد بن‌ نصر اَعْمَش‌ بوده‌اند.
[۱۰] ابن‌نقطه‌، تکمله الاکمال، ج‌ ۲، ص‌ ۱۸۵، چاپ‌ عبدالقیوم‌ عبدرب‌النبی‌، مکه‌ ۱۴۰۸ـ ۱۴۱۸.
[۱۱] ذهبی‌، ج‌۲۰، ص‌ ۱۷۸.
[۱۲] جورقانی‌، ج‌ ۱، مقدمه فریوائی‌، ص‌ ۳۵، مقدمه فریوائی‌، ص‌ ۳۹، جورقانی‌، ج‌ ۱، مقدمه فریوائی‌، ص‌ ۴۱، حسین‌بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
[۱۳] جورقانی‌، ج‌ ۱، مقدمه فریوائی‌، ص‌ ۳۵، مقدمه فریوائی‌، ص‌ ۳۹، جورقانی‌، ج‌ ۱، مقدمه فریوائی‌، ص‌ ۴۱، حسین‌بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.

فریوائی‌
[۱۴] حسین‌ بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، ج‌ ۱، مقدمه فریوائی‌، ص‌۳۲ـ۴۵، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
فهرست‌ کامل‌ شیوخ‌ جورقانی‌ را از کتاب‌ الاباطیل‌ استخراج‌ کرده‌ است‌.


از شاگردان‌ جورقانی‌، نام‌ خواهرزاده‌اش‌ نجیب‌ بن‌ غانِم‌ (راوی‌ کتاب‌ الاباطیل‌)، [[|عبدالرزاق‌ جیلی‌]] ،
[۱۵] ذهبی‌، ج‌۲۰، ص‌ ۱۷۸.
ابوالقاسم‌ ابراهیم ‌بن‌ محمد طَیبی‌/ ضَبّی‌ و ابن‌شافع‌ جیلی در منابع‌ آمده‌ است‌.
[۱۶] ابن‌نقطه‌، تکمله الاکمال، ج‌ ۲، ص‌ ۱۸۵، چاپ‌ عبدالقیوم‌ عبدرب‌النبی‌، مکه‌ ۱۴۰۸ـ ۱۴۱۸.
ذهبی‌، ج‌۲۰، ص‌ ۱۷۸؛.
[۱۷] حسین‌بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، ج‌ ۱، مقدمه فریوائی‌، ص‌ ۳۵، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
[۱۸] حسین‌بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، ج‌ ۱، مقدمه فریوائی‌، ص‌ ۳۹، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
[۱۹] حسین‌بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، ج‌ ۱، مقدمه فریوائی‌، ص‌ ۴۱، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.

فریوائی‌
[۲۰] حسین‌بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، ج‌ ۱، مقدمه فریوائی‌، ص‌۳۲ـ۴۵، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
فهرست‌ کامل‌ شیوخ‌ جورقانی‌ را از کتاب‌ الاباطیل‌ استخراج‌ کرده‌ است‌.


در باره مذهب‌ او اختلاف‌نظر وجود دارد؛ بغدادی‌
[۲۱] اسماعیل‌ بغدادی‌، هدیه العارفین‌، ج‌ ۱، ستون‌ ۳۱۳، در حاجی‌خلیفه‌، ج‌ ۵.
او را حنفی‌ دانسته‌، اما باتوجه‌ به‌ ذکر روایاتی‌ در ذمّ قیاس‌ و رأی ‌ در کتاب‌ الاباطیل
[۲۲] حسین‌ بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، ج‌ ۱، ص‌ ۱۰۵ـ ۱۱۴، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
و جرح‌ ابوحنیفه‌
[۲۳] حسین‌بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، ج‌ ۲، ص‌ ۱۱۱، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
[۲۴] حسین‌بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، ج‌ ۲، ص۱۷۱، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
و نقل‌ روایاتی‌ در ستایش‌ از شافعی‌ ،
[۲۵] حسین‌ بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، ج‌ ۱، ص‌ ۲۸۳ـ۲۹۰، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
می‌توان‌ او را محدّثی‌ شافعی‌ با گرایش‌ به‌ اهل‌ حدیث‌ دانست‌.


او در ۱۶ رجب‌ ۵۴۳ درگذشته‌ است‌.
[۲۶] ابن‌نقطه‌، تکمله الاکمال، ج‌ ۲، ص‌ ۱۸۵، چاپ‌ عبدالقیوم‌ عبدرب‌النبی‌، مکه‌ ۱۴۰۸ـ ۱۴۱۸.
[۲۷] ذهبی‌، ج‌ ۲۰، ص‌ ۱۷۸.



کتاب‌ مهم‌ و موجود جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر است‌.


این‌ کتاب‌ را الموضوعات‌
[۲۸] صفدی‌، ج‌ ۱۲، ص‌ ۳۱۵.
[۲۹] ابن‌عماد، شذرات‌ الذهب‌ فی‌ اخبار من‌ ذهب، ج‌ ۴، ص‌ ۱۳۶.
و الموضوعات‌ من‌ الاحادیث‌ المرفوعات‌
[۳۰] محمدبن‌ جعفر کتانی‌، الرساله المستطرفه لبیان‌ مشهور کتب‌ السنه المشرفه‌، ج۱، ص‌ ۱۲۲، کراچی‌ ۱۳۷۹/۱۹۶۰.
نیز خوانده‌اند.


الاباطیل‌ مشتمل‌ است‌ بر مقدمه‌، هفده‌ کتاب‌ (قسمت‌)، ۱۴۰ باب‌ و بیش‌ از هفتصد حدیث‌ مسند.
[۳۱] حسین‌ بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، ج‌ ۱، مقدمه فریوائی‌، ص‌ ۷۷ـ ۷۸، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.



روش‌ جورقانی‌، بنابر مقدمه وی‌ در کتاب‌،
[۳۲] حسین‌ بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، ج‌ ۱، مقدمه فریوائی‌، ص‌ ۱، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
نخست‌ ذکر احادیث‌ ضعیف‌ و موضوع‌، شامل‌ احادیث‌ باطل‌ و منکر و بیان‌ عیوب‌ خفی‌ آنها و سپس‌ نقل‌ احادیث‌ صحیح‌ و مشهور در تأیید نادرستی‌ احادیث ‌ دسته نخست‌ است‌.


از حیث‌ محتوا کتاب‌ الاباطیل‌ را می‌توان‌ به‌ دو بخش‌ تقسیم‌ کرد:
بخش‌ نخست‌ بیانگر آرا و دیدگاههای‌ کلام ی‌ جورقانی‌ است‌ و به‌ نقل‌ احادیثی‌ در باره ماهیت‌ ایمان‌ ، قیاس‌، قِدَم‌ کلام‌ خدا ، امامت‌ و موضوعات‌ دیگر اختصاص‌ دارد. فریوائی‌
[۳۳] حسین‌ بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، ج‌ ۱، مقدمه فریوائی، ص‌ ۴۷ـ۵۷، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
به‌ برخی‌ آرای‌ کلامی‌ جورقانی‌ بر اساس‌ همین‌ بخش‌ اشاره‌ کرده‌ است‌. در این‌ بخش‌، ابوابی‌ نیز به‌ ذکر فضائل‌ برخی‌ از عالمان‌ مشهور اهل‌ سنّت‌ ، چون‌ محمد بن‌ ادریس‌ شافعی‌ (متوفی‌ ۲۰۴) و محمد بن‌ کرّام‌ سجزی‌ (متوفی‌ ۲۵۵)، اختصاص‌ داده‌ شده‌ است‌.
بخش‌ دوم‌ شامل‌ ابواب‌ فقهی‌ است‌ و از باب‌ طهارت‌ تا فضائل‌ القرآن‌ را در بر می‌گیرد.


اطلاعاتی‌ که‌ جورقانی‌ در باره کرامیه‌ و فرقه‌های‌ آن‌ داده‌ بسیار مهم‌ و احتمالاً برگرفته‌ از متون‌ کرامیه‌ است‌.
[۳۴] حسین‌ بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، ج‌ ۱، ص‌ ۲۹۲ـ۲۹۵، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.




مبنای‌ جورقانی‌ در رد یا تضعیف‌ احادیث‌، صرفِ وجود مخالفی‌ از سنّت‌ صحیحه‌، حتی‌ با وجود امکان‌ جمع‌ بین‌ احادیث‌، است‌ که‌ از این‌ نظرِ وی‌ انتقاد شده‌ است‌.
[۳۵] ابن‌حجر عسقلانی‌، لسان‌المیزان‌، ج‌ ۳، ص‌ ۱۴۵، چاپ‌ عبدالفتاح‌ ابوغده‌، بیروت‌ ۱۴۲۳/ ۲۰۰۲.
[۳۶] محمد بن‌ عبدالرحمان‌ سخاوی‌، فتح‌ المغیث‌ شرح‌ الفیه الحدیث‌، ج‌ ۱، ص‌ ۲۷۸، چاپ‌ صلاح‌ محمد محمد عویضه‌، بیروت‌ ۱۴۱۷/ ۱۹۹۶.
[۳۷] حسین‌ بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، ج‌ ۱، همان‌ مقدمه‌، ص‌ ۷۸ـ۸۰، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.

همچنین‌ به‌ نوشته فریوائی‌،
[۳۸] حسین‌ بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، ج‌ ۱، مقدمه‌، ص‌ ۷۸، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
از جورقانی‌ در تضعیف‌ یا تصحیح‌ ۳۸ حدیث‌ انتقاد کرده‌اند.


جورقانی‌ به‌ صحیحین ‌، به‌ خصوص‌ صحیح‌ بخاری‌ ، اعتماد ویژه‌ای‌ داشته‌، به‌ نحوی‌ که‌ در ۲۴۵ مورد تصریح‌ کرده‌ که‌ حدیث‌ را از صحیحین‌ استخراج‌ کرده‌ است‌ و حتی‌ به‌ نظر می‌رسد که‌ در صحت‌ حدیث‌، به‌ وجود آن‌ در این‌ دو کتاب‌ نظر داشته‌ است‌.
[۳۹] حسین‌ بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، ج‌ ۱، مقدمه‌، ص‌ ۸۱، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.



جورقانی‌ در نقد و بررسی‌ احادیث‌، متأثر از ابن‌حِبّان‌ بُسْتی‌ (متوفی‌ ۳۵۴)، مؤلف‌ کتاب‌ الثِقات‌، بوده‌ و در مواردی‌ از او نام‌ برده‌ است‌.
[۴۰] حسین‌ بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، ج‌ ۱، مقدمه، ص‌ ۸۲، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.



کتاب‌ الاباطیل‌ مورد توجه‌ عالمان‌ بوده‌ است‌ و در نگارش‌ آثاری‌ در باب‌ موضوعات‌ ( احادیث‌ جعلی‌ ) از آن‌ بهره‌ گرفته‌اند.


ابن‌جوزی‌ (متوفی‌ ۵۹۷) گرچه‌ از جورقانی‌ و کتاب‌ او در اغلب‌ موارد با نام‌ یاد نکرده‌، بخش‌ اعظمی‌ از کتاب‌ الموضوعات‌ و العلل‌ خود را از کتاب‌ جورقانی‌ گرفته‌ است‌.
[۴۱] ابن‌نقطه‌، تکمله الاکمال، ج‌ ۲، ص‌ ۱۸۶، چاپ‌ عبدالقیوم‌ عبدرب‌النبی‌، مکه‌ ۱۴۰۸ـ ۱۴۱۸.
[۴۲] ابن‌حجر عسقلانی‌، لسان‌المیزان‌، ج‌ ۳، ص‌ ۱۴۳ـ ۱۴۴، چاپ‌ عبدالفتاح‌ ابوغده‌، بیروت‌ ۱۴۲۳/ ۲۰۰۲.
فریوائی‌
[۴۳] حسین‌ بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، ج‌ ۱، مقدمه‌، ص‌ ۹۶ـ۹۷، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
فهرست‌ کامل‌ مواردی‌ را که‌ ابن‌جوزی‌ در الموضوعات‌ از کتاب‌ الاباطیل‌ نقل‌قول‌ کرده‌، آورده‌ است‌.
همچنین‌ ابن‌جوزی‌ به‌ همان‌ روش‌ جورقانی‌ به‌ نقد احادیث‌ پرداخته‌ و حتی‌ با بررسی‌ برخی‌ احادیث‌ جورقانی‌ بر او نیز انتقاد کرده‌ است‌.
[۴۴] حسین‌بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، ج‌ ۱، مقدمه‌، ص‌ ۷۹، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
[۴۵] حسین‌بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، ج‌ ۱، مقدمه‌، ص۸۴ـ۸۶، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
[۴۶] ابن‌جوزی‌، کتاب‌ الموضوعات‌ من‌ الاحادیث‌ المرفوعات‌، ج‌ ۲، ص‌ ۴۲۴ـ۴۲۷، چاپ‌ نورالدین‌ بویاجیلار، ریاض‌ ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
[۴۷] ابن‌جوزی‌، کتاب‌ الموضوعات‌ من‌ الاحادیث‌ المرفوعات‌، ج‌ ۲، ص‌ ۴۳۳ـ۴۳۴، چاپ‌ نورالدین‌ بویاجیلار، ریاض‌ ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
[۴۸] ابن‌جوزی‌، کتاب‌ الموضوعات‌ من‌ الاحادیث‌ المرفوعات‌، ج‌ ۲، ص‌ ۴۳۸ـ۴۳۹، چاپ‌ نورالدین‌ بویاجیلار، ریاض‌ ۱۴۱۸/۱۹۹۷.



ابن‌عراق‌ متوفی‌ ۹۶۳
[۴۹] ابن‌عراق‌، تنزیه‌ الشریعه المرفوعه عن‌ الاخبار الشنیعه الموضوعه، ج‌ ۱، ص‌ ۵۱ـ۵۲، چاپ‌ عبدالوهاب‌ عبداللطیف‌ و عبداللّه‌ محمدصدیق‌، بیروت‌ ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
نیز، ظاهراً به‌ تبع‌ ابن‌جوزی‌، نام‌ جورقانی‌ را در زمره کذابین‌ و وضاعین‌ آورده‌ است‌،


اما ابن‌حجر عسقلانی‌ ،
[۵۰] ابن‌حجر عسقلانی‌، لسان‌المیزان‌، ج‌ ۳، ص‌ ۱۴۴ـ ۱۴۵، چاپ‌ عبدالفتاح‌ ابوغده‌، بیروت‌ ۱۴۲۳/ ۲۰۰۲.
ضمن‌ بهره‌ بردن‌ از الاباطیل‌، اتهام‌ وضع‌ به‌ جورقانی‌ را ناروا دانسته‌ است‌.


سیوطی‌
[۵۱] عبدالرحمان‌ بن‌ ابی‌بکر سیوطی‌، اللّآلی‌ء المصنوعه فی‌ الاحادیث‌ الموضوعه، ج‌ ۲، ص‌ ۵۱، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
نیز احتمالاً رأی‌ ابن‌حجر را ترجیح‌ داده‌ است‌.
[۵۲] حسین‌ بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، ج‌ ۱، مقدمه‌، ص‌ ۵۷ ـ۶۱، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.



از دیگر کسانی‌ که‌ از کتاب‌ الاباطیل‌ بهره‌ برده‌، ابن‌مُلَقَّن‌ بوده‌ است‌.
[۵۳] حسین ‌بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، ج‌ ۱، مقدمه، ص‌ ۹۷ـ۱۰۱، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.



عبدالرحمان‌ فریوائی ‌،مصحح‌ الاباطیل، فهرست‌ تقریباً کاملی‌ از منابع‌ جورقانی‌ در تألیف‌ کتاب‌ الاباطیل آورده‌ است‌.


ذهبی‌ کتاب الاباطیل‌ را با عنوان‌ تلخیص‌ الاباطیل‌ خلاصه‌ کرده‌ است‌.
[۵۴] حسین‌ بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، ج‌ ۱، ص‌ ۸۷ ـ۹۲، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
[۵۵] محمدناصرالدین‌ البانی‌، ج۱، ص‌ ۲۴۹ ،که‌ نسخه‌ای‌ از این‌ کتاب‌ را اشتباهی به‌ ابواسحاق‌ ابراهیم‌ بن‌ یعقوب‌ سعدی‌ نسبت‌ داده‌ است‌، فهرس‌ مخطوطات‌ دارالکتب‌ الظاهریه: المنتخب‌ من‌ مخطوطات‌ الحدیث، دمشق‌ ۱۳۹۰/۱۹۷۰.
[۵۶] بشار عواد معروف‌، الذهبی‌ و منهجه‌ فی‌ کتابه‌ تاریخ‌ الاسلام‌، ج۱، ص‌ ۲۱۶، قاهره‌ ۱۹۷۶.



بغدادی‌
[۵۷] اسماعیل‌ بغدادی‌، هدیه العارفین‌، ج‌ ۱، درحاجی‌خلیفه‌، ج‌ ۵.
کتابی‌ به‌ نام‌ التکلیف‌ فی‌ الفروع‌ را تألیف‌ جورقانی ‌دانسته‌ است‌.


(۱) ابن‌جوزی‌، کتاب‌ الموضوعات‌ من‌ الاحادیث‌ المرفوعات‌، چاپ‌ نورالدین‌ بویاجیلار، ریاض‌ ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
(۲) ابن‌حجر عسقلانی‌، لسان‌المیزان‌، چاپ‌ عبدالفتاح‌ ابوغده‌، بیروت‌ ۱۴۲۳/ ۲۰۰۲.
(۳) ابن‌عراق‌، تنزیه‌ الشریعه المرفوعه عن‌ الاخبار الشنیعه الموضوعه، چاپ‌ عبدالوهاب‌ عبداللطیف‌ و عبداللّه‌ محمدصدیق‌، بیروت‌ ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۴) ابن‌عماد، شذرات‌ الذهب‌ فی‌ اخبار من‌ ذهب.
(۵) ابن‌نقطه‌، تکمله الاکمال، چاپ‌ عبدالقیوم‌ عبدرب‌النبی‌، مکه‌ ۱۴۰۸ـ ۱۴۱۸.
(۶) محمدناصرالدین‌ البانی‌، فهرس‌ مخطوطات‌ دارالکتب‌ الظاهریه: المنتخب‌ من‌ مخطوطات‌ الحدیث، دمشق‌ ۱۳۹۰/۱۹۷۰.
(۷) بشار عواد معروف‌، الذهبی‌ و منهجه‌ فی‌ کتابه‌ تاریخ‌ الاسلام‌، قاهره‌ ۱۹۷۶.
(۸) اسماعیل‌ بغدادی‌، هدیه العارفین‌، ج‌ ۱، در حاجی‌خلیفه‌، ج‌ ۵.
(۹) حسین‌ بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
(۱۰) ذهبی‌.
(۱۱) محمد بن‌ عبدالرحمان‌ سخاوی‌، فتح‌ المغیث‌ شرح‌ الفیه الحدیث‌، چاپ‌ صلاح‌ محمد محمد عویضه‌، بیروت‌ ۱۴۱۷/ ۱۹۹۶.
(۱۲) سمعانی‌، الانساب.
(۱۳) عبدالرحمان ‌بن‌ ابی‌بکر سیوطی‌، اللّآلی‌ء المصنوعه فی‌ الاحادیث‌ الموضوعه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۱۴) صفدی‌.
(۱۵) محمد بن‌ جعفر کتانی‌، الرساله المستطرفه لبیان‌ مشهور کتب‌ السنه المشرفه‌، کراچی‌ ۱۳۷۹/۱۹۶۰؛


۱. محمد بن‌ عبدالرحمان‌ سخاوی‌، فتح‌ المغیث‌ شرح‌ الفیه الحدیث‌، ج‌ ۱، ص‌ ۲۷۸، چاپ‌ صلاح‌ محمد محمد عویضه‌، بیروت‌ ۱۴۱۷/ ۱۹۹۶.
۲. ابن‌عماد، شذرات‌ الذهب‌ فی‌ اخبار من‌ ذهب، ج‌ ۴، ص‌ ۱۳۶.
۳. محمد بن‌ جعفر کتانی‌، الرساله المستطرفه لبیان‌ مشهور کتب‌ السنه المشرفه‌، ج۱، ص‌ ۱۲۲، کراچی‌ ۱۳۷۹/۱۹۶۰.
۴. حسین‌ بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، ج‌ ۱، مقدمه فریوائی‌، ص‌ ۶۶ـ۷۰، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
۵. سمعانی‌، الانساب، ج‌۲، ص‌ ۱۱۴.
۶. حسین‌ بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، ج‌ ۱، مقدمه فریوائی‌، ص‌۳۰، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
۷. حسین‌ بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، ج‌ ۱، مقدمه فریوائی‌، ص‌ ۳۲، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
۸. صفدی‌، ج‌ ۱۲، ص‌ ۳۱۶.
۹. حسین‌ بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، ج‌ ۱، مقدمه فریوائی‌، ص‌ ۴۵، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
۱۰. ابن‌نقطه‌، تکمله الاکمال، ج‌ ۲، ص‌ ۱۸۵، چاپ‌ عبدالقیوم‌ عبدرب‌النبی‌، مکه‌ ۱۴۰۸ـ ۱۴۱۸.
۱۱. ذهبی‌، ج‌۲۰، ص‌ ۱۷۸.
۱۲. جورقانی‌، ج‌ ۱، مقدمه فریوائی‌، ص‌ ۳۵، مقدمه فریوائی‌، ص‌ ۳۹، جورقانی‌، ج‌ ۱، مقدمه فریوائی‌، ص‌ ۴۱، حسین‌بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
۱۳. جورقانی‌، ج‌ ۱، مقدمه فریوائی‌، ص‌ ۳۵، مقدمه فریوائی‌، ص‌ ۳۹، جورقانی‌، ج‌ ۱، مقدمه فریوائی‌، ص‌ ۴۱، حسین‌بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
۱۴. حسین‌ بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، ج‌ ۱، مقدمه فریوائی‌، ص‌۳۲ـ۴۵، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
۱۵. ذهبی‌، ج‌۲۰، ص‌ ۱۷۸.
۱۶. ابن‌نقطه‌، تکمله الاکمال، ج‌ ۲، ص‌ ۱۸۵، چاپ‌ عبدالقیوم‌ عبدرب‌النبی‌، مکه‌ ۱۴۰۸ـ ۱۴۱۸.
۱۷. حسین‌بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، ج‌ ۱، مقدمه فریوائی‌، ص‌ ۳۵، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
۱۸. حسین‌بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، ج‌ ۱، مقدمه فریوائی‌، ص‌ ۳۹، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
۱۹. حسین‌بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، ج‌ ۱، مقدمه فریوائی‌، ص‌ ۴۱، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
۲۰. حسین‌بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، ج‌ ۱، مقدمه فریوائی‌، ص‌۳۲ـ۴۵، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
۲۱. اسماعیل‌ بغدادی‌، هدیه العارفین‌، ج‌ ۱، ستون‌ ۳۱۳، در حاجی‌خلیفه‌، ج‌ ۵.
۲۲. حسین‌ بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، ج‌ ۱، ص‌ ۱۰۵ـ ۱۱۴، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
۲۳. حسین‌بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، ج‌ ۲، ص‌ ۱۱۱، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
۲۴. حسین‌بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، ج‌ ۲، ص۱۷۱، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
۲۵. حسین‌ بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، ج‌ ۱، ص‌ ۲۸۳ـ۲۹۰، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
۲۶. ابن‌نقطه‌، تکمله الاکمال، ج‌ ۲، ص‌ ۱۸۵، چاپ‌ عبدالقیوم‌ عبدرب‌النبی‌، مکه‌ ۱۴۰۸ـ ۱۴۱۸.
۲۷. ذهبی‌، ج‌ ۲۰، ص‌ ۱۷۸.
۲۸. صفدی‌، ج‌ ۱۲، ص‌ ۳۱۵.
۲۹. ابن‌عماد، شذرات‌ الذهب‌ فی‌ اخبار من‌ ذهب، ج‌ ۴، ص‌ ۱۳۶.
۳۰. محمدبن‌ جعفر کتانی‌، الرساله المستطرفه لبیان‌ مشهور کتب‌ السنه المشرفه‌، ج۱، ص‌ ۱۲۲، کراچی‌ ۱۳۷۹/۱۹۶۰.
۳۱. حسین‌ بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، ج‌ ۱، مقدمه فریوائی‌، ص‌ ۷۷ـ ۷۸، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
۳۲. حسین‌ بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، ج‌ ۱، مقدمه فریوائی‌، ص‌ ۱، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
۳۳. حسین‌ بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، ج‌ ۱، مقدمه فریوائی، ص‌ ۴۷ـ۵۷، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
۳۴. حسین‌ بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، ج‌ ۱، ص‌ ۲۹۲ـ۲۹۵، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
۳۵. ابن‌حجر عسقلانی‌، لسان‌المیزان‌، ج‌ ۳، ص‌ ۱۴۵، چاپ‌ عبدالفتاح‌ ابوغده‌، بیروت‌ ۱۴۲۳/ ۲۰۰۲.
۳۶. محمد بن‌ عبدالرحمان‌ سخاوی‌، فتح‌ المغیث‌ شرح‌ الفیه الحدیث‌، ج‌ ۱، ص‌ ۲۷۸، چاپ‌ صلاح‌ محمد محمد عویضه‌، بیروت‌ ۱۴۱۷/ ۱۹۹۶.
۳۷. حسین‌ بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، ج‌ ۱، همان‌ مقدمه‌، ص‌ ۷۸ـ۸۰، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
۳۸. حسین‌ بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، ج‌ ۱، مقدمه‌، ص‌ ۷۸، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
۳۹. حسین‌ بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، ج‌ ۱، مقدمه‌، ص‌ ۸۱، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
۴۰. حسین‌ بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، ج‌ ۱، مقدمه، ص‌ ۸۲، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
۴۱. ابن‌نقطه‌، تکمله الاکمال، ج‌ ۲، ص‌ ۱۸۶، چاپ‌ عبدالقیوم‌ عبدرب‌النبی‌، مکه‌ ۱۴۰۸ـ ۱۴۱۸.
۴۲. ابن‌حجر عسقلانی‌، لسان‌المیزان‌، ج‌ ۳، ص‌ ۱۴۳ـ ۱۴۴، چاپ‌ عبدالفتاح‌ ابوغده‌، بیروت‌ ۱۴۲۳/ ۲۰۰۲.
۴۳. حسین‌ بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، ج‌ ۱، مقدمه‌، ص‌ ۹۶ـ۹۷، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
۴۴. حسین‌بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، ج‌ ۱، مقدمه‌، ص‌ ۷۹، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
۴۵. حسین‌بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، ج‌ ۱، مقدمه‌، ص۸۴ـ۸۶، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
۴۶. ابن‌جوزی‌، کتاب‌ الموضوعات‌ من‌ الاحادیث‌ المرفوعات‌، ج‌ ۲، ص‌ ۴۲۴ـ۴۲۷، چاپ‌ نورالدین‌ بویاجیلار، ریاض‌ ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
۴۷. ابن‌جوزی‌، کتاب‌ الموضوعات‌ من‌ الاحادیث‌ المرفوعات‌، ج‌ ۲، ص‌ ۴۳۳ـ۴۳۴، چاپ‌ نورالدین‌ بویاجیلار، ریاض‌ ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
۴۸. ابن‌جوزی‌، کتاب‌ الموضوعات‌ من‌ الاحادیث‌ المرفوعات‌، ج‌ ۲، ص‌ ۴۳۸ـ۴۳۹، چاپ‌ نورالدین‌ بویاجیلار، ریاض‌ ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
۴۹. ابن‌عراق‌، تنزیه‌ الشریعه المرفوعه عن‌ الاخبار الشنیعه الموضوعه، ج‌ ۱، ص‌ ۵۱ـ۵۲، چاپ‌ عبدالوهاب‌ عبداللطیف‌ و عبداللّه‌ محمدصدیق‌، بیروت‌ ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۵۰. ابن‌حجر عسقلانی‌، لسان‌المیزان‌، ج‌ ۳، ص‌ ۱۴۴ـ ۱۴۵، چاپ‌ عبدالفتاح‌ ابوغده‌، بیروت‌ ۱۴۲۳/ ۲۰۰۲.
۵۱. عبدالرحمان‌ بن‌ ابی‌بکر سیوطی‌، اللّآلی‌ء المصنوعه فی‌ الاحادیث‌ الموضوعه، ج‌ ۲، ص‌ ۵۱، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۵۲. حسین‌ بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، ج‌ ۱، مقدمه‌، ص‌ ۵۷ ـ۶۱، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
۵۳. حسین ‌بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، ج‌ ۱، مقدمه، ص‌ ۹۷ـ۱۰۱، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
۵۴. حسین‌ بن‌ ابراهیم‌ جورقانی‌، الاباطیل‌ و المناکیر و الصحاح‌ و المشاهیر، ج‌ ۱، ص‌ ۸۷ ـ۹۲، چاپ‌ عبدالرحمان‌ فریوائی‌، ریاض‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
۵۵. محمدناصرالدین‌ البانی‌، ج۱، ص‌ ۲۴۹ ،که‌ نسخه‌ای‌ از این‌ کتاب‌ را اشتباهی به‌ ابواسحاق‌ ابراهیم‌ بن‌ یعقوب‌ سعدی‌ نسبت‌ داده‌ است‌، فهرس‌ مخطوطات‌ دارالکتب‌ الظاهریه: المنتخب‌ من‌ مخطوطات‌ الحدیث، دمشق‌ ۱۳۹۰/۱۹۷۰.
۵۶. بشار عواد معروف‌، الذهبی‌ و منهجه‌ فی‌ کتابه‌ تاریخ‌ الاسلام‌، ج۱، ص‌ ۲۱۶، قاهره‌ ۱۹۷۶.
۵۷. اسماعیل‌ بغدادی‌، هدیه العارفین‌، ج‌ ۱، درحاجی‌خلیفه‌، ج‌ ۵.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حسین بن ابراهیم همدانی‌جورقانی »، شماره ۵۱۹۰.    






جعبه ابزار